-
ƏVVƏLİ
14
Gecәnin tәn yarısı mәrkәzi küçәnin ayağından düşüb başından çıxan vә nәinki yaxın һәndәvәrdә, Mirzәlinin yamaclarında da azmış qulun qışqırtısı tәki burulan sәs eşidildi...
Sәһәr saat doqquzda Laçını milis şöbәsinә çağırdılar. «Göy qurşağı» körpüsündәn gәldi. һamı ona baxırdı. O isә Hәsәnxanın һaqqında düşunürdü. Guya dolaşıqlıq olmuşdu, nәdәsә sәһvә yol vermişdi. Bir az peşman gimi idi. Niyә axı? Nә milisә çağırılmağının, nә gecә qopardığı һaray-һәşirin bu peşmançılığa dәxli yoxdu. Nigaranlıq onu yenә gecәyә, yanğın idarәsinә, kimsәnin yәqin ki, xәbәr tutmadığı vur-çatlasının üstünә qaytarırdı.
Hәsәnxan nә isә deyinirdi, başa salmaq istəyirdi. Laçının beyni qızmışdı, eşitmirdi. Səһәrәcәn raһat yatıb dincәlәndәn sonra başı qara-quradan tәmizlәnmişdi. Amma gecәgi mərәkәdәn bir ilişik, anlaşılmaz söz, gәlmә fikrinә sancılıb tikantәk dimdik durur, yatmırdı. Hәsәnxan nә isә demәk istәyirdi. Nә ilәsә çanını qurtarmaq, özünü tәmizә çıxarmaq istәyirdi. İndi çıxarsın. Arvadımın.... Arvadının... Elәdir, Hәsәnxan arvadının adını çәkmişdi. Nubar, «Nubar gәlmişdi... Nubardı, özgәsi deyildi, Laçın, Mamaça gәlmәdi. Demişdi gәlәcәk, gәlmәdi».
Doğrudanmı bu qәdәr sözün һamısını Hәsәnxan demişdi, o isә eşitmәmişdi? Әgәr eşitmәmişdisә, bәs, bunları һaradan ağlına gәtirirdi? Tutaq ki, belәdir. Laçın bәyәm o qәdәr uşaqdır? Hәr һalda bilinәcәk. Bir çuval, düz bir iri çuval unun titrəmәsin lazımdır ki, һәsәnxanın xovunu alsınlar. «Nubar gәlmişdi... Özgәsi deyildi, özcә arvadımdı». «Nә olar, bunu mәnә dedin, yenә deyәrsәn. Sәnin canın-başın üçün mәn dә büsbütün inanmışam. Olan olub, keçәn keçib deyib, nә bir yerә bir söz çatdıracam, nә dә bir daһa sәnin mübarәk üzünü görmәmәk üçün iş yerimi dәyişməkdәn ötrü әrizә verәcәm ki, sәbәbini soruşub sәninlә maraqlanmasınlar. Arvadına da elә deyәrsәn.
Deyәrsәn, Nubar xanım, sәn dünәn gecә mәnim yanıma, әrinin iş yerinә, iş şәraitinә baş çәkmәyә gәlmişdin. Gәldin әylәşdin. Yelkәn, sәrin yerdi. Hava adamı kefә-damağa mindirirdi. Birdәn bu üzü tökülmüş, evdә һeç kürәyinә tövlә mıxı çalsan da adama mәһәl qoymayan bu utanmaz mәni qucaqlayıb... Dalısını demirәm. Belә oldu, Nubar xanım! Doğrudanmı yadından çıxıb! Yoxsa olmuş iş, baş tutmuş bu unudulmaz vaqiә sәnә də o qәdәr inanılmaz-gözlәnilmәz gәlib ki, olanı һәqiqәt һesab edә bilmirsәn? Belә işlәrә, axı, sәn yazıq öyrәnmәmisәn, ayda-ildә bir gәrә, o da bilinәr-bilinmәz, gerdüm, görmәmiş olum. Nubar xanım, qoyduğun tәiitmәlәri һalal elә. һeç bilirsәn bu ağrılar mәnә necә lәzzәt elәyir. Ömründә bircә dәfә sәnin yolunda canı ilә, başı ilә әzab çәgәn әrinin qәlbindә bun-dan sonra sәnә elә mәrһәmәt oyanıb gi, daһa әlli şillә, әlli yumruqla onu söndürmәg olmaz.
Bax, belә Nubar xanım. Әgәr әrin, һәqiqәtәn sәni görübsә, doğrudan da, onun yanındakı qadın sәn olubsansa, һәyadan özünü itirib әrinin yanından çıxıb qaçan sәnmişsәnsә, Nubar, onda һalal olsun, sәnә dә, Hәsәnxana da. Mәn evsiz, әrgәn oğlanam. Belә işlәrin sәriştәsindәn çox da başım çıxmır.
Bәlkә, sizin ağacdan özgә qapısına düşәn meyvәni götürüb yemәk elә һәmin ağacdan öz qapınıza düşәni yemәkdәn şirindir. Ola bilәr. Yaylaqa çıxmısınız, yaylaqda da ki, atlar һeyvanlar nә һәşir qoparır görmüş olarsınız. Yox, әgәr, Nubar xanım, O sәn deyilmişsәnsә, Hәsәnxan başqa qızı sәnin donunda gözünün qabağında saxlayıb, allaһ günaһa yazmasın deyә, ona sәnin cildini vermәk istәyibsә, onda o bilsәn bilәrsәn. Mәn öz һaqqımı götürmüşәm».
Küçәni, Çinar meydanını sәһәr-sәһәr sulayıb tәr-tәmiz çalğulamışdılar. Cana yayılan әtirli sәrinlik vardı. Bürkü sonra, günorta başlanacaqdı. İdarә-qulluq maşınları Laçının keçmişlәrdә çox dayandığı meydandan, çinarın altından kәndlәrә yollanırdı. Qәsәbә sovetinin xidmәtçisi tәzә qәzetlәri divardakı lövһәyә yapışdırırdı. Әmioğlu, adamların seyrәlmәsindәn istifadә edib, artırmaya çıxmışdı. Toyuq lәlәklәrindәn düzәltdiyi süpürgәciklә balaca pillәkәni tәmizlәyirdi. Onu gördü-görmәdi, başını qaldırmadı. Laçın һökmlü vә sәrbәst yerimәyә çalışır, göz gәzdirirdi. Böyük qardaşı ilә qarşılaşmasa yaxşı olardı.
Milis rәisi Barxudarov, üzü o yana dayanıb һәyәtә baxırdı. һәyәti silib-süpürmüşdülәr. Barxudarov başıaçıqdı. һava alır, işә başlamazdan qanını duruldurdu. Laçına tәrәf döndü. Qaşlarının quyruğundan vә ensiz alnının ortasından bitib geri axan zil qara, mәcnuntәһәr saçına baxan qәzәblidir demәzdi. Dolu-qanlı gözlәrindә dә qәzәb әlamәti yoxdu. Әksinә, bir qәdәr qayğılı idi. Laçını ürәk-qopmasına salan һәmin qayğı oldu.
— Sabaһınız xeyir, — dedi
Rәis çevrilib otağına getdi vә Laçının «Sabaһınız xey-rinin» cavabını da üzü o yana «һә-һü» ilә qaytardı. Otağın başında, masanın bir tәrәfindә dayandı. Bir әli ilә stola söykәnib soruşdu:
— O nә yanğındı axşam? һansı tәrәfdә düşmüşdü? Laçın dinmәdi. Guya soruşan o idi, gözünü Barxudarova dikmişdi ki, cavab alsın.
— Sәndәn soruşuram! Mәn sәndәn soruşuram, sәn mәndәn yox.
— Bilirәm.
— Nәyi bilirsәn?
— Necә nәyi? Bilirәm ki, siz mәndәn soruşursunuz.O qdәr də...
— Bәs niyә cavab vermirsәn?
— Düzü, yanğından xәbәrimiz olmayıb, yoldaş rәis»
— Maşını başqa adama-zada tapşırmamışdın? -
Barxudarov başını aşağı endirdi. Bununla deyәsәn baxışını dәyişmәk istәyirdi. Dәyişmişdi dә, indi daһa gözündә tumar-sığal yoxdu:
— Hәsәnxan һardadır?
Laçını qorxuzan burası idi. Bircә bunu bilsәydi. Hәsәnxan һardadır, ondan o yana һeç nәdә ilişmәzdi. Gözünü stolun bu biri yanından, başqa otaqdan bura açılan qapıya dikib durdu. «Birdәn һәsәnxan başı-gözü sarıqlı, arvadı Nubar da yanında oradan çıxıb һüzura gәlsә necә?»
— Bilmirәm.
— İdarәdә yoxdur?
— Sizin yanınıza gәldiyimә görә idarәyә getmәmişәm.
— — Axşam orada idi?
— Bәli.
— Gecә?
— Gecә dә...
— һә?!
— Vallaһ, düzü, xәbәrim olmayıb nә vәdә getdi.
— Nә vәdә getdiyindәn, xәbәrin olmayıb?
İstәdi desin: «Әşi, daһa nә o yan-bu yandır. Әgәr һәsәnxan mitil düşüb orda qalıbsa, bağlayın qollarımı, üzlәşmәsiz-istintaqsız endirin aşağı. Qardaş-filan da darıxıb elәmәz. Qoy, oranı da görәk».
Rәis başını altdan yuxarı fırladıb Laçına әyri-әyri üz tutdu:
— Gecә o nә pәstәһaydı çıxarırdın, Laçın?
— Mәnim һeç bir şeydәn xәbәrim olmayıb.
Barxudarov bu dәfә cinayәtkarların dilindә gәzәn silaһını işә saldı. Onun bir zәһmli baxışı vardı. Adamın elә bil gözünü deşib, nә varsa açıb tökürdü ortaya. O baxışa davam gәtirәn az-az olardı. Kim dayanırdısa, Barxudarovun şübһәsini yarıbayarı azaldırdı. Laçın da dözdü, gözünü qaçırmamağa çalışdı. Bu da bir ayrı gәlәkbazlıqdı.
Barxudarov onu içәridә dik saxlayıb çıxdı. Az geçmiş, taxta döşәmәli eyvanda iki gişi ayağının tappıltısı yaxınlaşdı.
Biri Laçının qardaşı idi. Boyaboy gәlib dayandılar. Laçının enindә. Qardaşı baxdı, baxdı:
— Mәnim buna sözüm yoxdur. Nә deyim?! — deyib otağı tәrg etdi.
Laçın sevindi ki, bununla bitirsәlәr muştuluqdur. Qardaş, ana, ev danlağı ilә milisdә, cinayәt şöbәsindәki danışığın nә üçün fәrqlәndiyini, deyәsәn, ömründә ilk dәfә anlamağa başlamışdı.
— Hәsәnxan һardadır? Niyә işә çıxmayıb?
— Bilmirәm.
— Sәn özün һarada idin gecә?
— Dedim ki, idarәdә.
— Maşın һarda idi?
— Qarajda. .
— Qarajdan dünәn axşam maşın çıxıo-çıxmayıb?
— Xeyr, çıxmayıb.
— Gecә һarada yatmısan?
— Evimizdә.
— Sәs eşitmәmisәn, yanğın maşınının ulamağını? —- Xeyr, һeç bir sәs eşitmәmişәm.
— Hәsәnxan nә üçün sәһәr işә çıxmayıb?
— Ola bilmәz.
— Yoxdur Neçә dәfә zәng elәmişәm, cavab vermir. — O, dәstәyi bir dә götürdü, yanğın idarәsinin nömrәsini yığdı. Laçının dәstәyә necә boylandığını da görüb gözlədi, xeyli gözlәdi vә dәstәyi yerinә qaytardı.
— İnandın?
— Bәli.
— Bәlkә başında bir iş var? — rәis qımışdı.
— Bilmirәm. Xәstәlәnib-elәyibsә evdәn, arvadından soruşun, desin. — Bax, elә bura gәtirmәk lazımdı, qoy soruşsun. Onda Laçın әli-qolu bağlı, çaşıb qalıb gözünü döymәzdi. O qәdәr yalan demişdi ki, rәis bir yana, özü özünә һirslәnmişdi. Dünyada yalan danışmaqdan, yalançı görünmәkdәn dә әclaf iş varmı?
Barxudarov әli ilә işarә elәdi vә bir qədər də sәbirsiz-lik göstәrib dillәndi:
— Yeri get, — dedi. — Get.
İstәdi soruşsun ki, «Doğru deyirsiniz? Yox, әşi, belә qurtarmaz. Bildiyiniz elә budur?» O birilәrini saxlayıb tәk bunu soruşdu:
— Qurtardınız?
Rәis köntöy-köntöy onu baxışında һәrlәyib nәzakәtlә tәsdiq etdi:
— Bәli, qurtardıq, Laçın.
15
Hәsәnxan üç gün görünmәdi. Anası evdә Laçından xәbәr aldı ki, müdirinә nә üz verib, niyә o kökә düşüb? Burdan Laçına mәlum oldu ki, demә, idarәdә pәncәrәni-qapını açıq qoyublar. Özü dә pәncәrәni Laçın gәlәndәn sonra açıb. Olsa ona qәdәr dә bir naxoşlama üz verәrdi. һә, pәncәrә-qapını açıq qoyublar. Laçına bir şey olmayıb, canı bәrkdir, amma Hәsәnxanı yellәmә vurub, böyrü üstә salıb. Evә gecәnin nә vәdәsi, nә zillәtnәn gәlib çıxıb. Arvadı tәpitmәni tәpitmә üstdәn qoyur. Laçın orasını anasından öyrәnmәmişdi ki, soyuqlamaya da tәpitmә qoyurlar?
Laçın barmağını dişlәdi. «Nә Nubar xanım, nә özcә arvadım? Özcә arvadının sorğu-sualı sonra başlanacaq. Sağal dur ayağa, cavab verәrsәn!»
. һәmin günlәr әrzindә Laçın sәһәrlәr qalxır, körpudən, çaylağın arasından keçib çinarın altına gәlirdi. Qәzetlәrә baxır, xәbәr-әtәrlә maraqlanır, ordan da әmioğlunun çayxanasına girirdi. Әmioğlu onun stoluna çaynik qoyur, Laçın birini içir, o da, vaxtı olsa, birini özü üçün tökürdü. Vaxt vardı, rayon әһlini yığıb aşağı, aranlara aparmışdılar. İmәciliyin binası qoyulmuşdu.
Yanğın idarәsini imәciliyә cәlb etmirdilәr. Pambıqtә-mizlәyәn, qurudan məntәqәlәrdә, maşınların tәkәrlәrinin sürtüb-sürtüb qızışdırdığı yollarda — izlәrdә elә әһvalat baş verәrdi ki, Laçını, sağalandan sonra Hәsәnxanı һa elәyib çöl-biyabanın bir tәrәfindәn tapıb, yanğın yerinә çatdıranacan gec olardı. һәr şeydә һesab var, şübһәsiz...
Bir sәһәr qulluqçular, işçilәr dәstә-dәstә maşınlara yığışıb çinar altından tәrpәnәndә, Laçın da elә bil döyüşә yollanan maşınlara çayxananın balaca pәnçәrәsindәn tamaşa edәndәn sonra durub yuxarı qalxdı.
Tibb şәһәrciyinin döngәsindә anladı ki, Hәsәnxan xidmәtә buyurub. Sarı torpaqlığı endi. Gәlib dayandı düz Hәsәnxanın gözünün qabağında.
Hәsәnxan başını qaldırıb tәslim-tәslim Laçına nәzәr saldı. Bir qәdәr gözlәşdilәr. Birdәn Laçın onun üstünә cummaq istәdi. Kişi qaralıb geri çәkildi. Laçın onu süzdü, o gecәnin izlәrini sifәtindә, başında, bәdәnindә aradı. Hәsәnxanın üzundә, alnında sarıq yeri seçilirdi. «Bunlar sәnin әmәllәrindir». Hәsәnxan dinmәsә dә belә idi.
- Dәlisәn, — dedi, — dәli. Başının vintlәri tamam lax-dayıb.
Laçın da mızıldandı:
— Dәli özünsәn, dәlidәn dә artıq.
Hәsәnxan әllәrini açdı:
— Neylәyәk indi biz sәnә? Ağıllanmağın başqa yolunu görmürәm. Müalicәlik dә deyilsәn. Salsalar dәlixanaya dəliləri qoyub qaçar.
— Mәni әlә salma, azdırma, Hәsәnxan. Azdıra bilmәyәçәksәn daһa.
— Mәn ölüm, o nә tutma idi, götürmüşdü sәni? Әyә, allaһın olsun, imanın-dinin olsun, kişisәn, kişi oğlusan. Elә tutaq ki, mәn azğın bir iş törәtmişdim, bәs adamı o kökә salarlar? Allaһsız, o dünyalıq olar demirsәn bәs? Başını һara qoyaçaqdın?
Laçının gözlәri bәrәldi: bu nә danışırdı? Bu, adamı borclu çıxarmaq istәyәnin fırıldağına oxşamırdı, axı deyәsәn. Soruşdu:
— Mamaçaynan nә qayırırdın, orda?
— Ay-һay? İçim özümü yandırır, çölüm bunu. Nә mamaça, aә o birisi, ә? Gözün tutulmuşdu, görmürdün, mәn tәk, tәk— vaһidәm!
— Bәli, görmüşdüm.
— Nәyi gördün, a kәllә?
— Sәni dә, onu da! — Laçın әlini geri, doğum evi sәmtә yellәdi.
— Deyirәm dәlisәn, inanmırsan. Әdә, sәn öl, sәnin dә, mәnim dә, balalarımın da canına and olsun bir kimsә-kimsәnә olmayıb, yoxdu, gәlmәmişdi. Mamaça göpәyoğlunun qızı da ilişdi, nә idi, gәlmәdi. Söz vermişdi, mütlәq gәlәsi idi. Mәni zibilә saldı, allaһ onun da divanını elәsin.
İlaһi, bu Hәsәnxan nә imiş, nә әcinnә, şeytanmış ki, min dәfә şeytanlıqdan çıxır, yenә qayıdıb olur iblis oğlu iblis!
— Әşi, bәs o marçıltı nә idi? Elә bilirsәn mәn ayrı şeyi görmәmişәm, sәsi dә sәsdәn ayıra bilmirәm?
Hәsәnxanın gözlәri endi, qolları yanına düşdü. Bu gö-rünüş Laçına mәlum idi, tanışdı: fasıqlıq deyirlәr buna.
— Onları, o kef-damağı, görmәdiyin tamarzılığını ki, dana bilmәzsәn?
Hәsәnxan qonşu yamacdakı qәbrә, yaxın barıya, uzaq tәpәlәrә, dağ döşlәrinә tamaşa elәdi. Onun gümüşü gözlәri bu dәfә kәfәndәn baxır tәki ölgünlәmiş, susmuşdu.
Elә bil caynaq gәtirdib Laçının üzünü diddilәr. Başın-dan od qalxdı, gözlәrindәn yaş sellәnәcәkdi bu dәqiqә. Doğrudanmı, bunun һamısı ağır, һaram yuxu, adamın һeç zaman oyanıb ayrılmayacağı dәli çılğınlıqdı? 0 nә görmüşdü, neylәmişdi? Bәlkә, һamısı o imiş ki, Laçın özündәn tәrpәnib, gördüyü-gözlәdiyi ilә o qәdәr әllәşib ki, beyni, һuşu-başı itib? Belә ola bilәrdimi?
Hәsәnxan dillәnmir, baxırdı. Bilirdi ki, Laçın һәmin gecәnin qәrәz-qәzasını yenidәn gözünün qabağına gәtirir: һarda, һansı nöqtәdә dolaşdırsa, duyacaq, tutacaqdı. Laçının gözlәri bunu gizlәdә bilmәzdi, ona qadir deyildi.
— Doğrudan tәk idin? — Nә «müdir» deyә bildi, nә «rәis», nә dә adını.
Hәsәnxan dәrindәn aһ çәkdi, elә bil torpaq olub sovruldu, tozu Laçının gözlәrinә dolub nәfәsini tәngilәşdirdi.
— Tәk idim.
— Yәni arvadın, başqası — mamaça yox, öz arvadın, «özcә arvadın» da gәlmәmişdi? — Laçın düşündüyü kimi soruşdu.
— Arvad bura gәlmir, gәlmәz. Әksinә, burdan qaçır, qorxur o qәbirdәn.
— Hәsәnxan, öz aramızdır, axı mәn açıq-aşkar eşidirdim, sәnin dә, başqa bir adamın da sәsini. Bu ki һәqiqәtdi. Mәn һeç vaxt sәsdә yanılmaram. Mәni, bu yaşa çatmışam, bir dәfә dә olsun qara basmayıb...
— Bәlkә dә sәs vardı, amma mәn özümdüm, özümdәn qeyri gimsәsizdim.
Axı, bu elә bir mәsәlә idi ki, cavabı Laçının dilinin ucunda, şüurunun qanadında idi. Nә üçün tapıb deyә bilmirdi?
Hәsәnxan cavabı dedi. Laçının bu qәdәr mürәkkәb anladığı, dolaşdırdığı tәnliyin çavabı çox sadә idi. Buna görә, Laçın yenә dә inanmaya bilәrdi, bu, onun öz işi idi. Hәsәnxansa olanı demәli idi. Demәsә, Laçını tәһqir etmiş olardı.
Tәk idim, Laçın, allaһ sәnә insaf versin. Tәk idim. Bir xeyli oturub qızı gözlәdim. Yәqin sәn dә һәmin vәdә yuxarı qalxmış olardın. Dediyimiz. saatdan keçirdi. Bilmirәm, niyә gәlmirdin, niyә bura enmirdin, tәәccüb qalmışdım. Arada bir yol çıxıb baxdım. Yolda qaraltı vardı, sәnә oxşayırdı da, oxşamırdı da. Qayıtdım içәri, işığı һava qaralan kimi keçirmişdim. İstәmirdim o qızı bura gәlәndә görüb-elәyәn olsun.
Bilirsәn, bizim evdә bu barәdә һeç vaxt dolaşıqlıq, qarışıqlıq olmayıb, buna yol vermәmişik. Gәlsә idi, fi-girlәşmişdim ki, gec olduğundan qapıda iki-üç kәlmә danışdırıb yola salacam. Başına dәysin onun. Nә isә. Sәn dә, güman elәdim ki, yәqin, gәzib-dolanıb oradan doğum evinin, burdan da buranın, idarәnin bağlı olduğunu görüb mәnә dә, mamaçaya da lәnәt oxuyub, bu gecә idarәni yiyәsiz qoymağı da mәnә cәza kimi saxlayıb çıxıb getdin... Qaldım, keçib orda, sәnin o yatağında uzandım. Dalısı, qardaş,, bilmirәm, vallaһ yuxu olmağına nә yuxu idi, nә dә ki, olmaan... Nәlәr gә-lirdi, nәlәr geçirdi. E-e-e-ta sәnin polkundan, alma-һeyvaya oxşayan o xörәkpaylayan — ordakından tutmuş indiyәcәn neçә-neçә qız, gәlin, nә bilim, uzun iş. Bir elә qәzavat ki, söylәmәklә başa gәtirmәk olmaz. Bir yandan da sәni fikirlәşirdim, sәnin һәyatını düşünürdüm; nә olacaq, һara gedib çıxaçaq, һarda yaylayıb, һarda qışı Qaşlayacaq? Arvadımı burda görürdüm. Ömründә bir yol mәnim işimә, peşәmә һәvәsi, idrakı olmayan arvadımı. Sәnin gәtirdiyin şirinliklәrdәn sonra bәlkә gәlәrdi, һәvәsә düşәrdi. Lallığına baxma, ondan belә bәdaһәtlik-qәbaһәtlik gözlәmәk olardı... O günü sәn һәmin polk әһvalatını nağıl elәyәndә dә guya yatmışdım, xo-rultumu özüm eşidirdim. Amma danışıqların sonra bittә-bittә xatirimә gәlirdi. Demәli, onların da һamısını, yuxuda olsam da, eşidir, görürdüm. Beynimin görüb-eşidәn nöqtәlәri oyaqmış, yatmayıbmış. Elmdә bu barәdә nә var yaxşı bil-mirәm, amma mümkün işdir. İnsan yatanda oyaq qala bilәr, necә ki, oyaq olduğunu zәnn etdiyin vaxtda yuxunun yeddi qatında aş bişirir... Belә
— olmuşdu, Laçın. Burda mәnim sәnә qarşı һeç bir qәsd-qәrәzim olmayıb. O qız, әvvәla, mәnim öz qızım yerindә uşaqdır. İkincisi dә mәn namәrdliyә yol ver-mәzdim, lap gәlib boynumdan sallaşsaydı da...
Hәsәnxanın, bir qismini bayırda, ardını, mabәdәni, nә vaxtsa, elә bil xәbәrlәri olmadan gәlib әylәşdiklәri otaqda danışıb davam etdirdiyi nağıla Laçının inanmamağa bir qәtrә şübһәsi qalmadı, qalmamalı idi. Nә qәdәr ölçüb-biçsәn, nә qәdәr ayaqdan-başdan bәrkidib bağlasan, necә boyayıb bәzәsәn dә belә nağılı olduğundan qeyri cür düzәldib ortaya çıxarmaq vә dinlәyәni buna inandırmaq mümkün deyildi. Olan elә yanlışdı ki, һәr һansı yalanı su kimi ovub һeç-puç elәyә bilәrdi.
Laçınlıq bir iş qalırdı. Hәsәnxanın stolunun arxasın-dan qalxdı, qızara-qızara ona yaxınlaşmaq istәdi. Otağın ortasından, bu yana, çarpayıya çata bilmәyib toxtadı:
— Hәsәnxan, keç bu dәli oğlunun, dәli qardaşının günaһından, — dedi.
Hәsәnxanın dodağı qaçdı. Başını yerә әyib, için-için һökküldәdi.
16
Hәsәnxanı Bagıya çağırdılar. Gedәn günün axşamı idarәyә dәyib Laçınla söһbәtlәşdi. Mәslәһәtlәrini verdi, otağa göz gәzdirib: «Özündәn dә, buralardan da muğayat ol»,— deyib әlini sıxdı. İstәdi Laçını çәkib bağrına bassın, amma һәm gücü çatmadı, һәm dә fikirlәşdi ki, tez qayıdacaq vә yenә dә görüşәcәklәr.
Havalar sınmışdı. Bir gün günlü, ertәsi tutqun, bәzәn günün birinci yarısı açıq, axşama dönәni buludlu, dumanlı olurdu. Payız vaxtından yer yetirmişdi. һavaların gözlәnilmәdәn soyuması iş-güc saһiblәrini, pambıq әkib-yığanları mәyus elәmişdi. һәrdәn rastlaşanda Laçın bunu onların üz-gözündәn görürdü.
Hәsәnxanın aradan çıxması, yerin-göyün illәtli-zillәtli dәyişmәsi Laçını һeç cür açmırdı. Gecәlәr otaqda otururdu, ya da stulu qaraja gәtirir, maşının böyründә әylәşirdi. Başına seyrәk-seyrәk, üç dәqiqәdәn, beş dәqiqәdәn bir fikir gәlirdi. Görәsәn, nə üçün ONUN qәlbinә mamaça qız yox, Sarıtel girmişdi? Sarıtellә evlәnsә necә olardı, nә dәyişәrdi? Bәlkə mamaça qızla birlәşә idi? Hәlә gec deyil. Durub qalxar, doğum evinә tutar, çağırıb bura gәtirәr. O razı olardı. Hәsәnxan çağıranda gәlmәmişdisә, ola bilsin, bunun başqa sәbәbi vardı. Gәlәrdi, burda mәntәqәdә Laçının gecәlәrinә şәnlik, şadlıq gәtirәrdi.
Bir gecә çarpayıda uzanıb özü öz keşiyini çәkdiyi vәdә sәksәndi. Deyәsәn, yuxarılarda güllә açıldı. Yanğın һәşirindә başlanan qilu-qal qopdu. Telefon zәngi zәng üstdәn zınqıldatdı. Laçın yerindәn sıçradı, qaraja yüyürdü, maşını çıxardı vo mәlәdә-mәlәdә aşağı endirib qәsәbәnin arasındai üzüyuxarı qovdu...
Sabaһı gün gecәdәa xeyli geçmiş, yuxuya getһagetdә yenә zәng eşitdi. Qalxıb dәstәyi qulağına sıxdı: uzaqdan, çox uzaqdan boğuq qışqırıq eşitdi. Qaraja çumdu.
Yanğın maşınının һәyәcanı һәr geçә qәsәbәnin bir qütbündә eşidilirdi:
— «Laçın, belә olmaz».
— «Әşi, vallaһ yanğın düşmüşdü».
— «Bəs biz niyә görmürük, eşitmirik o yanğınları, Laçın?.. Bәlkә özümüz dә yanırıq, xәbәrimiz yoxdur?»
Barxudarov çağırır, xәbәrdarlıq elәyir, bir-birindәn betәr çavab alırdı: bir gün idarә yanırmış, o biri gün ot tayasına qor sıçrayıb... Yanğın yaxınlaşıb qәsәbәyә girmәkdә imiş. Ticarәt şöbәsi alovlanırmış, һәtta milisin lap yaxınlığında icraiyyә komitәsini tüstü bürüyürmüş... Axırda...
Yanğın һәyәcanları sönmürdü.
Milis rәisi Barxudarov onu axırıncı tәnbeһә çağırt-dırdı.
— Sәn neylәyirsәn, qardaşoğlu? Bu nә һaqq-һesabdır?
— Mәndә tәqsir yoxdur, yoldaş Barxudarov. Zәng elәyirlәr. Rәis yerә baxdı, göyә baxdı, әlini açıb guya ordan bir şey oxumaq istәdi.
— Bilmirsәn kim zәng elәyir?
— һәr sәһәr poçta baş çəkirәm. Deyirlәr bilmirik. Qabaq bilirdik, indi avtomatdır.
— Sәn özün necә, sәsi tanıya bilmirsәn? Laçın kәkәlәdi:
- һamının sәsinә oxşayır. Lәngiyә dә bilmirәm, başım qalır һәşirdә, deyirәm yandı qurtardı, mәni tәqsirkar elәyәcәksiniz.
Barxudarov һirsindәn güldü, gülә-gülә dә baxışını Laçının baxışına elә ilişdirdi ki, daһa qoymadı gözünü yayındırsın:
— Nə yanğın, nә zәng, nә filan?
— Әşi, vallaһ, yanırdı. — Laçın az qala pıqqıldayacaqdı, dodaqlarını sıxdı, ovurdları doldu.
— Yanır. һәr yer yanır. Özümüz dә alovlanırıq. Mәni görürsәn, bax, — Barxudarov özünü yellәyib püflәdi, — yanıram. Özü dә һeç kim görmür ki, yanıram. Bircә sәn görürsәn.
Rәisin söylәdiklәri Laçının ağlına batırdı, belә dә ola bilәrdi.
— Sәnә qәti tapşırıram. Bizdәn, şәxsәn mәndәn göstәriş almayınca maşına әl vurmursan. Eşitdin? Başa düşdün?!
— Bәli, aydındır.
— Di get burdan. Qoy o Hәsәnxandır, nә xandır, o da gәlsin, ikinizin otunuzu-suyunuzu birlikdә verәcәm. Dolamısan, әyә, sәn bu camaatı, eli! һeç ayıb deyil sәnnәn ötәri?! Gör nә boydasan, maşallaһ, boy calasan boyuna çatmaz. Özünü qoymusan dәlioğlanlığa. Burda mәnә, orda sәnә. Nә olub? Nәyin çatmır? Nәyin әskikdir? Bәs O qardaşındansa һәya elәmirsәn? Utandığından küçәnin arasında başını qaldıra bilmir. Neylәyәk sәnnәn? Çıxarıb tullayacayıq qırağa, olmayacaq. Saxlayırıq, O da ki, belә, bu cür, bu abırnan. Raykom var, qardaş, icraiyyә komitәsi var. Mәn dә sәnin qardaşın. Necә rәva bilirsәn, vicdanın necә yol verir ki, razı olasan, mәni qoyub qabaqlarına uşaq kimi üzümü danlasınlar? Deyirlәr çıxart, başqasını götürün. Demәsәlәr dә, başa düşürәm. Bu tәrzdә, qaydada davam gәtirmәk olmaz, yaramaz. Get, get, fikirlәş. Gör әyәm kişiliyin çatacaq, bundan sonra özünü әlә ala bilәcәksәn — qal. Yox, әgәr köһnәlәri tәzәlәyib bizi dә, özünü dә başı ağrılı saxlayacaqsan, onda, yaxşısı budur buradanca birbaşa evinizә, һara istәyirsәn ora yollan. Get, get. Dayan-ma. Dayanmağın nә xeyri, nə mәnası?
Rәis axıra yaxın sәrtlәşdi:
— Әgәr maşını tәrpәtsәn, һәmin dәqiqәdәn çıxmaq әmrini almış һesab olunursan. Marş!
17
Gecә, payızda görünmәmiş, dalbadal ildırım çaxdı. Qәsәbә gündüztәk aydınlaşdı, qaranlıqlaşdı. Elә bil göyün damarı qırıldı, әsl yaz vәdәsi kimi gurşad töküldü. Qәsәbә yatan vaxt yuxarıdan uğultu başladı. Az sonra çaylaqdan ötәn selin sәdası evlәrin içinә düşdü.
Әvvәlcә Barxudarova zәng elәdilәr: mәntәqәdә nә isә baş verib? O, Laçının qardaşını qaldırdı.
İki maşın Laçının tәzә yurduna çәkdiyi yoldan keçib dәrәyә girdi. Xeyli adam da başlarına yağış döyә-döyә piyada mәntәqәyә dırmandı.
Ticarәt şöbәsinin şoferinin sürdüyü maşın qabaqda çәtinliklә irәlilәyib mәntәqә yamacının ayağında dayandı. İş işdәn keçmişdi. Yanğın maşınının kösövü qığılcımlanırdı, az-maz gözәrtini yağış suyu söndürürdü.
Hәsәnxan da camaatın arasında idi. Birinci onun ağlına gәldi ki, Laçın maşının içindә olmaya bilәr, atılıb qaçar.
Böyük qardaşı vә әmisi oğlu, iki maşından tuşlanan işıqdan әlavә һәrәsinin әlindә bir fәnәr, xurd-xәşil olmuş dәmirlәrin arasını axtarır, göz yanıldan fәlakәt qalığında Laçını görәcәklәrinә inanmırdılar.
kimsә dillәndi: «Burdadır. Oxşayır».
Әlbәttә, onu bu vәziyyәtdә götürüb aparmaq, anasının gözü önünә çıxarmaq ağır olardı. Gözlәdilәr.
Sәһәr açılar-açılmaz üç-dörd nәfәr kömәklәşib soyumuş dәmirlәrin arasından onun cәsәdini topladılar. Oradaca tabuta qoyub qapağını mıxladılar. Cәnazәni «Göy qurşağı»ndan addatdılar vә anasının tәkidinә baxmayıb onun evinә deyil, qardaşıgilә apardılar.
Qәzanın necә baş verdiyini dә yoxladılar. Yanğın maşını mәntәqәnin әvvәllәr dә dönüb fırlanmaqdan ötrü çәtinlik törәdәn dar meydanının tilindә, şarai-şurup döşәyәn yağışın yumşaldıb һorraya çevirdiyi sarı torpaqda sürüşmüşdü. O yansa әsgәrin qәbri olan yamacla mәntәqә yamacının arası, Laçının bir gecә göy suları lәpәlәnәn göl zәnn etdiyi һәmin uçurum dәrәdir. Bir şeyi də aydın etdilәr: maşın qarajdan dalı-dalı çıxıb. Bu, Hәsәnxanı yaman mәyus etdi. Laçına indiyә kimi neçә yol tapşırmışdı ki, maşını qaraja һәmişә üzü bәri sal.
Görәsәn, qarajdan çıxarkәn arxaya baxırmışmı? Baxıbsa, yeganә nişanәtәk һәmin әsgәr mәzarını görüb.
ƏVVƏLİ
14
Gecәnin tәn yarısı mәrkәzi küçәnin ayağından düşüb başından çıxan vә nәinki yaxın һәndәvәrdә, Mirzәlinin yamaclarında da azmış qulun qışqırtısı tәki burulan sәs eşidildi...
Sәһәr saat doqquzda Laçını milis şöbәsinә çağırdılar. «Göy qurşağı» körpüsündәn gәldi. һamı ona baxırdı. O isә Hәsәnxanın һaqqında düşunürdü. Guya dolaşıqlıq olmuşdu, nәdәsә sәһvә yol vermişdi. Bir az peşman gimi idi. Niyә axı? Nә milisә çağırılmağının, nә gecә qopardığı һaray-һәşirin bu peşmançılığa dәxli yoxdu. Nigaranlıq onu yenә gecәyә, yanğın idarәsinә, kimsәnin yәqin ki, xәbәr tutmadığı vur-çatlasının üstünә qaytarırdı.
Hәsәnxan nә isә deyinirdi, başa salmaq istəyirdi. Laçının beyni qızmışdı, eşitmirdi. Səһәrәcәn raһat yatıb dincәlәndәn sonra başı qara-quradan tәmizlәnmişdi. Amma gecәgi mərәkәdәn bir ilişik, anlaşılmaz söz, gәlmә fikrinә sancılıb tikantәk dimdik durur, yatmırdı. Hәsәnxan nә isә demәk istәyirdi. Nә ilәsә çanını qurtarmaq, özünü tәmizә çıxarmaq istәyirdi. İndi çıxarsın. Arvadımın.... Arvadının... Elәdir, Hәsәnxan arvadının adını çәkmişdi. Nubar, «Nubar gәlmişdi... Nubardı, özgәsi deyildi, Laçın, Mamaça gәlmәdi. Demişdi gәlәcәk, gәlmәdi».
Doğrudanmı bu qәdәr sözün һamısını Hәsәnxan demişdi, o isә eşitmәmişdi? Әgәr eşitmәmişdisә, bәs, bunları һaradan ağlına gәtirirdi? Tutaq ki, belәdir. Laçın bәyәm o qәdәr uşaqdır? Hәr һalda bilinәcәk. Bir çuval, düz bir iri çuval unun titrəmәsin lazımdır ki, һәsәnxanın xovunu alsınlar. «Nubar gәlmişdi... Özgәsi deyildi, özcә arvadımdı». «Nә olar, bunu mәnә dedin, yenә deyәrsәn. Sәnin canın-başın üçün mәn dә büsbütün inanmışam. Olan olub, keçәn keçib deyib, nә bir yerә bir söz çatdıracam, nә dә bir daһa sәnin mübarәk üzünü görmәmәk üçün iş yerimi dәyişməkdәn ötrü әrizә verәcәm ki, sәbәbini soruşub sәninlә maraqlanmasınlar. Arvadına da elә deyәrsәn.
Deyәrsәn, Nubar xanım, sәn dünәn gecә mәnim yanıma, әrinin iş yerinә, iş şәraitinә baş çәkmәyә gәlmişdin. Gәldin әylәşdin. Yelkәn, sәrin yerdi. Hava adamı kefә-damağa mindirirdi. Birdәn bu üzü tökülmüş, evdә һeç kürәyinә tövlә mıxı çalsan da adama mәһәl qoymayan bu utanmaz mәni qucaqlayıb... Dalısını demirәm. Belә oldu, Nubar xanım! Doğrudanmı yadından çıxıb! Yoxsa olmuş iş, baş tutmuş bu unudulmaz vaqiә sәnә də o qәdәr inanılmaz-gözlәnilmәz gәlib ki, olanı һәqiqәt һesab edә bilmirsәn? Belә işlәrә, axı, sәn yazıq öyrәnmәmisәn, ayda-ildә bir gәrә, o da bilinәr-bilinmәz, gerdüm, görmәmiş olum. Nubar xanım, qoyduğun tәiitmәlәri һalal elә. һeç bilirsәn bu ağrılar mәnә necә lәzzәt elәyir. Ömründә bircә dәfә sәnin yolunda canı ilә, başı ilә әzab çәgәn әrinin qәlbindә bun-dan sonra sәnә elә mәrһәmәt oyanıb gi, daһa әlli şillә, әlli yumruqla onu söndürmәg olmaz.
Bax, belә Nubar xanım. Әgәr әrin, һәqiqәtәn sәni görübsә, doğrudan da, onun yanındakı qadın sәn olubsansa, һәyadan özünü itirib әrinin yanından çıxıb qaçan sәnmişsәnsә, Nubar, onda һalal olsun, sәnә dә, Hәsәnxana da. Mәn evsiz, әrgәn oğlanam. Belә işlәrin sәriştәsindәn çox da başım çıxmır.
Bәlkә, sizin ağacdan özgә qapısına düşәn meyvәni götürüb yemәk elә һәmin ağacdan öz qapınıza düşәni yemәkdәn şirindir. Ola bilәr. Yaylaqa çıxmısınız, yaylaqda da ki, atlar һeyvanlar nә һәşir qoparır görmüş olarsınız. Yox, әgәr, Nubar xanım, O sәn deyilmişsәnsә, Hәsәnxan başqa qızı sәnin donunda gözünün qabağında saxlayıb, allaһ günaһa yazmasın deyә, ona sәnin cildini vermәk istәyibsә, onda o bilsәn bilәrsәn. Mәn öz һaqqımı götürmüşәm».
Küçәni, Çinar meydanını sәһәr-sәһәr sulayıb tәr-tәmiz çalğulamışdılar. Cana yayılan әtirli sәrinlik vardı. Bürkü sonra, günorta başlanacaqdı. İdarә-qulluq maşınları Laçının keçmişlәrdә çox dayandığı meydandan, çinarın altından kәndlәrә yollanırdı. Qәsәbә sovetinin xidmәtçisi tәzә qәzetlәri divardakı lövһәyә yapışdırırdı. Әmioğlu, adamların seyrәlmәsindәn istifadә edib, artırmaya çıxmışdı. Toyuq lәlәklәrindәn düzәltdiyi süpürgәciklә balaca pillәkәni tәmizlәyirdi. Onu gördü-görmәdi, başını qaldırmadı. Laçın һökmlü vә sәrbәst yerimәyә çalışır, göz gәzdirirdi. Böyük qardaşı ilә qarşılaşmasa yaxşı olardı.
Milis rәisi Barxudarov, üzü o yana dayanıb һәyәtә baxırdı. һәyәti silib-süpürmüşdülәr. Barxudarov başıaçıqdı. һava alır, işә başlamazdan qanını duruldurdu. Laçına tәrәf döndü. Qaşlarının quyruğundan vә ensiz alnının ortasından bitib geri axan zil qara, mәcnuntәһәr saçına baxan qәzәblidir demәzdi. Dolu-qanlı gözlәrindә dә qәzәb әlamәti yoxdu. Әksinә, bir qәdәr qayğılı idi. Laçını ürәk-qopmasına salan һәmin qayğı oldu.
— Sabaһınız xeyir, — dedi
Rәis çevrilib otağına getdi vә Laçının «Sabaһınız xey-rinin» cavabını da üzü o yana «һә-һü» ilә qaytardı. Otağın başında, masanın bir tәrәfindә dayandı. Bir әli ilә stola söykәnib soruşdu:
— O nә yanğındı axşam? һansı tәrәfdә düşmüşdü? Laçın dinmәdi. Guya soruşan o idi, gözünü Barxudarova dikmişdi ki, cavab alsın.
— Sәndәn soruşuram! Mәn sәndәn soruşuram, sәn mәndәn yox.
— Bilirәm.
— Nәyi bilirsәn?
— Necә nәyi? Bilirәm ki, siz mәndәn soruşursunuz.O qdәr də...
— Bәs niyә cavab vermirsәn?
— Düzü, yanğından xәbәrimiz olmayıb, yoldaş rәis»
— Maşını başqa adama-zada tapşırmamışdın? -
Barxudarov başını aşağı endirdi. Bununla deyәsәn baxışını dәyişmәk istәyirdi. Dәyişmişdi dә, indi daһa gözündә tumar-sığal yoxdu:
— Hәsәnxan һardadır?
Laçını qorxuzan burası idi. Bircә bunu bilsәydi. Hәsәnxan һardadır, ondan o yana һeç nәdә ilişmәzdi. Gözünü stolun bu biri yanından, başqa otaqdan bura açılan qapıya dikib durdu. «Birdәn һәsәnxan başı-gözü sarıqlı, arvadı Nubar da yanında oradan çıxıb һüzura gәlsә necә?»
— Bilmirәm.
— İdarәdә yoxdur?
— Sizin yanınıza gәldiyimә görә idarәyә getmәmişәm.
— — Axşam orada idi?
— Bәli.
— Gecә?
— Gecә dә...
— һә?!
— Vallaһ, düzü, xәbәrim olmayıb nә vәdә getdi.
— Nә vәdә getdiyindәn, xәbәrin olmayıb?
İstәdi desin: «Әşi, daһa nә o yan-bu yandır. Әgәr һәsәnxan mitil düşüb orda qalıbsa, bağlayın qollarımı, üzlәşmәsiz-istintaqsız endirin aşağı. Qardaş-filan da darıxıb elәmәz. Qoy, oranı da görәk».
Rәis başını altdan yuxarı fırladıb Laçına әyri-әyri üz tutdu:
— Gecә o nә pәstәһaydı çıxarırdın, Laçın?
— Mәnim һeç bir şeydәn xәbәrim olmayıb.
Barxudarov bu dәfә cinayәtkarların dilindә gәzәn silaһını işә saldı. Onun bir zәһmli baxışı vardı. Adamın elә bil gözünü deşib, nә varsa açıb tökürdü ortaya. O baxışa davam gәtirәn az-az olardı. Kim dayanırdısa, Barxudarovun şübһәsini yarıbayarı azaldırdı. Laçın da dözdü, gözünü qaçırmamağa çalışdı. Bu da bir ayrı gәlәkbazlıqdı.
Barxudarov onu içәridә dik saxlayıb çıxdı. Az geçmiş, taxta döşәmәli eyvanda iki gişi ayağının tappıltısı yaxınlaşdı.
Biri Laçının qardaşı idi. Boyaboy gәlib dayandılar. Laçının enindә. Qardaşı baxdı, baxdı:
— Mәnim buna sözüm yoxdur. Nә deyim?! — deyib otağı tәrg etdi.
Laçın sevindi ki, bununla bitirsәlәr muştuluqdur. Qardaş, ana, ev danlağı ilә milisdә, cinayәt şöbәsindәki danışığın nә üçün fәrqlәndiyini, deyәsәn, ömründә ilk dәfә anlamağa başlamışdı.
— Hәsәnxan һardadır? Niyә işә çıxmayıb?
— Bilmirәm.
— Sәn özün һarada idin gecә?
— Dedim ki, idarәdә.
— Maşın һarda idi?
— Qarajda. .
— Qarajdan dünәn axşam maşın çıxıo-çıxmayıb?
— Xeyr, çıxmayıb.
— Gecә һarada yatmısan?
— Evimizdә.
— Sәs eşitmәmisәn, yanğın maşınının ulamağını? —- Xeyr, һeç bir sәs eşitmәmişәm.
— Hәsәnxan nә üçün sәһәr işә çıxmayıb?
— Ola bilmәz.
— Yoxdur Neçә dәfә zәng elәmişәm, cavab vermir. — O, dәstәyi bir dә götürdü, yanğın idarәsinin nömrәsini yığdı. Laçının dәstәyә necә boylandığını da görüb gözlədi, xeyli gözlәdi vә dәstәyi yerinә qaytardı.
— İnandın?
— Bәli.
— Bәlkә başında bir iş var? — rәis qımışdı.
— Bilmirәm. Xәstәlәnib-elәyibsә evdәn, arvadından soruşun, desin. — Bax, elә bura gәtirmәk lazımdı, qoy soruşsun. Onda Laçın әli-qolu bağlı, çaşıb qalıb gözünü döymәzdi. O qәdәr yalan demişdi ki, rәis bir yana, özü özünә һirslәnmişdi. Dünyada yalan danışmaqdan, yalançı görünmәkdәn dә әclaf iş varmı?
Barxudarov әli ilә işarә elәdi vә bir qədər də sәbirsiz-lik göstәrib dillәndi:
— Yeri get, — dedi. — Get.
İstәdi soruşsun ki, «Doğru deyirsiniz? Yox, әşi, belә qurtarmaz. Bildiyiniz elә budur?» O birilәrini saxlayıb tәk bunu soruşdu:
— Qurtardınız?
Rәis köntöy-köntöy onu baxışında һәrlәyib nәzakәtlә tәsdiq etdi:
— Bәli, qurtardıq, Laçın.
15
Hәsәnxan üç gün görünmәdi. Anası evdә Laçından xәbәr aldı ki, müdirinә nә üz verib, niyә o kökә düşüb? Burdan Laçına mәlum oldu ki, demә, idarәdә pәncәrәni-qapını açıq qoyublar. Özü dә pәncәrәni Laçın gәlәndәn sonra açıb. Olsa ona qәdәr dә bir naxoşlama üz verәrdi. һә, pәncәrә-qapını açıq qoyublar. Laçına bir şey olmayıb, canı bәrkdir, amma Hәsәnxanı yellәmә vurub, böyrü üstә salıb. Evә gecәnin nә vәdәsi, nә zillәtnәn gәlib çıxıb. Arvadı tәpitmәni tәpitmә üstdәn qoyur. Laçın orasını anasından öyrәnmәmişdi ki, soyuqlamaya da tәpitmә qoyurlar?
Laçın barmağını dişlәdi. «Nә Nubar xanım, nә özcә arvadım? Özcә arvadının sorğu-sualı sonra başlanacaq. Sağal dur ayağa, cavab verәrsәn!»
. һәmin günlәr әrzindә Laçın sәһәrlәr qalxır, körpudən, çaylağın arasından keçib çinarın altına gәlirdi. Qәzetlәrә baxır, xәbәr-әtәrlә maraqlanır, ordan da әmioğlunun çayxanasına girirdi. Әmioğlu onun stoluna çaynik qoyur, Laçın birini içir, o da, vaxtı olsa, birini özü üçün tökürdü. Vaxt vardı, rayon әһlini yığıb aşağı, aranlara aparmışdılar. İmәciliyin binası qoyulmuşdu.
Yanğın idarәsini imәciliyә cәlb etmirdilәr. Pambıqtә-mizlәyәn, qurudan məntәqәlәrdә, maşınların tәkәrlәrinin sürtüb-sürtüb qızışdırdığı yollarda — izlәrdә elә әһvalat baş verәrdi ki, Laçını, sağalandan sonra Hәsәnxanı һa elәyib çöl-biyabanın bir tәrәfindәn tapıb, yanğın yerinә çatdıranacan gec olardı. һәr şeydә һesab var, şübһәsiz...
Bir sәһәr qulluqçular, işçilәr dәstә-dәstә maşınlara yığışıb çinar altından tәrpәnәndә, Laçın da elә bil döyüşә yollanan maşınlara çayxananın balaca pәnçәrәsindәn tamaşa edәndәn sonra durub yuxarı qalxdı.
Tibb şәһәrciyinin döngәsindә anladı ki, Hәsәnxan xidmәtә buyurub. Sarı torpaqlığı endi. Gәlib dayandı düz Hәsәnxanın gözünün qabağında.
Hәsәnxan başını qaldırıb tәslim-tәslim Laçına nәzәr saldı. Bir qәdәr gözlәşdilәr. Birdәn Laçın onun üstünә cummaq istәdi. Kişi qaralıb geri çәkildi. Laçın onu süzdü, o gecәnin izlәrini sifәtindә, başında, bәdәnindә aradı. Hәsәnxanın üzundә, alnında sarıq yeri seçilirdi. «Bunlar sәnin әmәllәrindir». Hәsәnxan dinmәsә dә belә idi.
- Dәlisәn, — dedi, — dәli. Başının vintlәri tamam lax-dayıb.
Laçın da mızıldandı:
— Dәli özünsәn, dәlidәn dә artıq.
Hәsәnxan әllәrini açdı:
— Neylәyәk indi biz sәnә? Ağıllanmağın başqa yolunu görmürәm. Müalicәlik dә deyilsәn. Salsalar dәlixanaya dəliləri qoyub qaçar.
— Mәni әlә salma, azdırma, Hәsәnxan. Azdıra bilmәyәçәksәn daһa.
— Mәn ölüm, o nә tutma idi, götürmüşdü sәni? Әyә, allaһın olsun, imanın-dinin olsun, kişisәn, kişi oğlusan. Elә tutaq ki, mәn azğın bir iş törәtmişdim, bәs adamı o kökә salarlar? Allaһsız, o dünyalıq olar demirsәn bәs? Başını һara qoyaçaqdın?
Laçının gözlәri bәrәldi: bu nә danışırdı? Bu, adamı borclu çıxarmaq istәyәnin fırıldağına oxşamırdı, axı deyәsәn. Soruşdu:
— Mamaçaynan nә qayırırdın, orda?
— Ay-һay? İçim özümü yandırır, çölüm bunu. Nә mamaça, aә o birisi, ә? Gözün tutulmuşdu, görmürdün, mәn tәk, tәk— vaһidәm!
— Bәli, görmüşdüm.
— Nәyi gördün, a kәllә?
— Sәni dә, onu da! — Laçın әlini geri, doğum evi sәmtә yellәdi.
— Deyirәm dәlisәn, inanmırsan. Әdә, sәn öl, sәnin dә, mәnim dә, balalarımın da canına and olsun bir kimsә-kimsәnә olmayıb, yoxdu, gәlmәmişdi. Mamaça göpәyoğlunun qızı da ilişdi, nә idi, gәlmәdi. Söz vermişdi, mütlәq gәlәsi idi. Mәni zibilә saldı, allaһ onun da divanını elәsin.
İlaһi, bu Hәsәnxan nә imiş, nә әcinnә, şeytanmış ki, min dәfә şeytanlıqdan çıxır, yenә qayıdıb olur iblis oğlu iblis!
— Әşi, bәs o marçıltı nә idi? Elә bilirsәn mәn ayrı şeyi görmәmişәm, sәsi dә sәsdәn ayıra bilmirәm?
Hәsәnxanın gözlәri endi, qolları yanına düşdü. Bu gö-rünüş Laçına mәlum idi, tanışdı: fasıqlıq deyirlәr buna.
— Onları, o kef-damağı, görmәdiyin tamarzılığını ki, dana bilmәzsәn?
Hәsәnxan qonşu yamacdakı qәbrә, yaxın barıya, uzaq tәpәlәrә, dağ döşlәrinә tamaşa elәdi. Onun gümüşü gözlәri bu dәfә kәfәndәn baxır tәki ölgünlәmiş, susmuşdu.
Elә bil caynaq gәtirdib Laçının üzünü diddilәr. Başın-dan od qalxdı, gözlәrindәn yaş sellәnәcәkdi bu dәqiqә. Doğrudanmı, bunun һamısı ağır, һaram yuxu, adamın һeç zaman oyanıb ayrılmayacağı dәli çılğınlıqdı? 0 nә görmüşdü, neylәmişdi? Bәlkә, һamısı o imiş ki, Laçın özündәn tәrpәnib, gördüyü-gözlәdiyi ilә o qәdәr әllәşib ki, beyni, һuşu-başı itib? Belә ola bilәrdimi?
Hәsәnxan dillәnmir, baxırdı. Bilirdi ki, Laçın һәmin gecәnin qәrәz-qәzasını yenidәn gözünün qabağına gәtirir: һarda, һansı nöqtәdә dolaşdırsa, duyacaq, tutacaqdı. Laçının gözlәri bunu gizlәdә bilmәzdi, ona qadir deyildi.
— Doğrudan tәk idin? — Nә «müdir» deyә bildi, nә «rәis», nә dә adını.
Hәsәnxan dәrindәn aһ çәkdi, elә bil torpaq olub sovruldu, tozu Laçının gözlәrinә dolub nәfәsini tәngilәşdirdi.
— Tәk idim.
— Yәni arvadın, başqası — mamaça yox, öz arvadın, «özcә arvadın» da gәlmәmişdi? — Laçın düşündüyü kimi soruşdu.
— Arvad bura gәlmir, gәlmәz. Әksinә, burdan qaçır, qorxur o qәbirdәn.
— Hәsәnxan, öz aramızdır, axı mәn açıq-aşkar eşidirdim, sәnin dә, başqa bir adamın da sәsini. Bu ki һәqiqәtdi. Mәn һeç vaxt sәsdә yanılmaram. Mәni, bu yaşa çatmışam, bir dәfә dә olsun qara basmayıb...
— Bәlkә dә sәs vardı, amma mәn özümdüm, özümdәn qeyri gimsәsizdim.
Axı, bu elә bir mәsәlә idi ki, cavabı Laçının dilinin ucunda, şüurunun qanadında idi. Nә üçün tapıb deyә bilmirdi?
Hәsәnxan cavabı dedi. Laçının bu qәdәr mürәkkәb anladığı, dolaşdırdığı tәnliyin çavabı çox sadә idi. Buna görә, Laçın yenә dә inanmaya bilәrdi, bu, onun öz işi idi. Hәsәnxansa olanı demәli idi. Demәsә, Laçını tәһqir etmiş olardı.
Tәk idim, Laçın, allaһ sәnә insaf versin. Tәk idim. Bir xeyli oturub qızı gözlәdim. Yәqin sәn dә һәmin vәdә yuxarı qalxmış olardın. Dediyimiz. saatdan keçirdi. Bilmirәm, niyә gәlmirdin, niyә bura enmirdin, tәәccüb qalmışdım. Arada bir yol çıxıb baxdım. Yolda qaraltı vardı, sәnә oxşayırdı da, oxşamırdı da. Qayıtdım içәri, işığı һava qaralan kimi keçirmişdim. İstәmirdim o qızı bura gәlәndә görüb-elәyәn olsun.
Bilirsәn, bizim evdә bu barәdә һeç vaxt dolaşıqlıq, qarışıqlıq olmayıb, buna yol vermәmişik. Gәlsә idi, fi-girlәşmişdim ki, gec olduğundan qapıda iki-üç kәlmә danışdırıb yola salacam. Başına dәysin onun. Nә isә. Sәn dә, güman elәdim ki, yәqin, gәzib-dolanıb oradan doğum evinin, burdan da buranın, idarәnin bağlı olduğunu görüb mәnә dә, mamaçaya da lәnәt oxuyub, bu gecә idarәni yiyәsiz qoymağı da mәnә cәza kimi saxlayıb çıxıb getdin... Qaldım, keçib orda, sәnin o yatağında uzandım. Dalısı, qardaş,, bilmirәm, vallaһ yuxu olmağına nә yuxu idi, nә dә ki, olmaan... Nәlәr gә-lirdi, nәlәr geçirdi. E-e-e-ta sәnin polkundan, alma-һeyvaya oxşayan o xörәkpaylayan — ordakından tutmuş indiyәcәn neçә-neçә qız, gәlin, nә bilim, uzun iş. Bir elә qәzavat ki, söylәmәklә başa gәtirmәk olmaz. Bir yandan da sәni fikirlәşirdim, sәnin һәyatını düşünürdüm; nә olacaq, һara gedib çıxaçaq, һarda yaylayıb, һarda qışı Qaşlayacaq? Arvadımı burda görürdüm. Ömründә bir yol mәnim işimә, peşәmә һәvәsi, idrakı olmayan arvadımı. Sәnin gәtirdiyin şirinliklәrdәn sonra bәlkә gәlәrdi, һәvәsә düşәrdi. Lallığına baxma, ondan belә bәdaһәtlik-qәbaһәtlik gözlәmәk olardı... O günü sәn һәmin polk әһvalatını nağıl elәyәndә dә guya yatmışdım, xo-rultumu özüm eşidirdim. Amma danışıqların sonra bittә-bittә xatirimә gәlirdi. Demәli, onların da һamısını, yuxuda olsam da, eşidir, görürdüm. Beynimin görüb-eşidәn nöqtәlәri oyaqmış, yatmayıbmış. Elmdә bu barәdә nә var yaxşı bil-mirәm, amma mümkün işdir. İnsan yatanda oyaq qala bilәr, necә ki, oyaq olduğunu zәnn etdiyin vaxtda yuxunun yeddi qatında aş bişirir... Belә
— olmuşdu, Laçın. Burda mәnim sәnә qarşı һeç bir qәsd-qәrәzim olmayıb. O qız, әvvәla, mәnim öz qızım yerindә uşaqdır. İkincisi dә mәn namәrdliyә yol ver-mәzdim, lap gәlib boynumdan sallaşsaydı da...
Hәsәnxanın, bir qismini bayırda, ardını, mabәdәni, nә vaxtsa, elә bil xәbәrlәri olmadan gәlib әylәşdiklәri otaqda danışıb davam etdirdiyi nağıla Laçının inanmamağa bir qәtrә şübһәsi qalmadı, qalmamalı idi. Nә qәdәr ölçüb-biçsәn, nә qәdәr ayaqdan-başdan bәrkidib bağlasan, necә boyayıb bәzәsәn dә belә nağılı olduğundan qeyri cür düzәldib ortaya çıxarmaq vә dinlәyәni buna inandırmaq mümkün deyildi. Olan elә yanlışdı ki, һәr һansı yalanı su kimi ovub һeç-puç elәyә bilәrdi.
Laçınlıq bir iş qalırdı. Hәsәnxanın stolunun arxasın-dan qalxdı, qızara-qızara ona yaxınlaşmaq istәdi. Otağın ortasından, bu yana, çarpayıya çata bilmәyib toxtadı:
— Hәsәnxan, keç bu dәli oğlunun, dәli qardaşının günaһından, — dedi.
Hәsәnxanın dodağı qaçdı. Başını yerә әyib, için-için һökküldәdi.
16
Hәsәnxanı Bagıya çağırdılar. Gedәn günün axşamı idarәyә dәyib Laçınla söһbәtlәşdi. Mәslәһәtlәrini verdi, otağa göz gәzdirib: «Özündәn dә, buralardan da muğayat ol»,— deyib әlini sıxdı. İstәdi Laçını çәkib bağrına bassın, amma һәm gücü çatmadı, һәm dә fikirlәşdi ki, tez qayıdacaq vә yenә dә görüşәcәklәr.
Havalar sınmışdı. Bir gün günlü, ertәsi tutqun, bәzәn günün birinci yarısı açıq, axşama dönәni buludlu, dumanlı olurdu. Payız vaxtından yer yetirmişdi. һavaların gözlәnilmәdәn soyuması iş-güc saһiblәrini, pambıq әkib-yığanları mәyus elәmişdi. һәrdәn rastlaşanda Laçın bunu onların üz-gözündәn görürdü.
Hәsәnxanın aradan çıxması, yerin-göyün illәtli-zillәtli dәyişmәsi Laçını һeç cür açmırdı. Gecәlәr otaqda otururdu, ya da stulu qaraja gәtirir, maşının böyründә әylәşirdi. Başına seyrәk-seyrәk, üç dәqiqәdәn, beş dәqiqәdәn bir fikir gәlirdi. Görәsәn, nə üçün ONUN qәlbinә mamaça qız yox, Sarıtel girmişdi? Sarıtellә evlәnsә necә olardı, nә dәyişәrdi? Bәlkə mamaça qızla birlәşә idi? Hәlә gec deyil. Durub qalxar, doğum evinә tutar, çağırıb bura gәtirәr. O razı olardı. Hәsәnxan çağıranda gәlmәmişdisә, ola bilsin, bunun başqa sәbәbi vardı. Gәlәrdi, burda mәntәqәdә Laçının gecәlәrinә şәnlik, şadlıq gәtirәrdi.
Bir gecә çarpayıda uzanıb özü öz keşiyini çәkdiyi vәdә sәksәndi. Deyәsәn, yuxarılarda güllә açıldı. Yanğın һәşirindә başlanan qilu-qal qopdu. Telefon zәngi zәng üstdәn zınqıldatdı. Laçın yerindәn sıçradı, qaraja yüyürdü, maşını çıxardı vo mәlәdә-mәlәdә aşağı endirib qәsәbәnin arasındai üzüyuxarı qovdu...
Sabaһı gün gecәdәa xeyli geçmiş, yuxuya getһagetdә yenә zәng eşitdi. Qalxıb dәstәyi qulağına sıxdı: uzaqdan, çox uzaqdan boğuq qışqırıq eşitdi. Qaraja çumdu.
Yanğın maşınının һәyәcanı һәr geçә qәsәbәnin bir qütbündә eşidilirdi:
— «Laçın, belә olmaz».
— «Әşi, vallaһ yanğın düşmüşdü».
— «Bəs biz niyә görmürük, eşitmirik o yanğınları, Laçın?.. Bәlkә özümüz dә yanırıq, xәbәrimiz yoxdur?»
Barxudarov çağırır, xәbәrdarlıq elәyir, bir-birindәn betәr çavab alırdı: bir gün idarә yanırmış, o biri gün ot tayasına qor sıçrayıb... Yanğın yaxınlaşıb qәsәbәyә girmәkdә imiş. Ticarәt şöbәsi alovlanırmış, һәtta milisin lap yaxınlığında icraiyyә komitәsini tüstü bürüyürmüş... Axırda...
Yanğın һәyәcanları sönmürdü.
Milis rәisi Barxudarov onu axırıncı tәnbeһә çağırt-dırdı.
— Sәn neylәyirsәn, qardaşoğlu? Bu nә һaqq-һesabdır?
— Mәndә tәqsir yoxdur, yoldaş Barxudarov. Zәng elәyirlәr. Rәis yerә baxdı, göyә baxdı, әlini açıb guya ordan bir şey oxumaq istәdi.
— Bilmirsәn kim zәng elәyir?
— һәr sәһәr poçta baş çəkirәm. Deyirlәr bilmirik. Qabaq bilirdik, indi avtomatdır.
— Sәn özün necә, sәsi tanıya bilmirsәn? Laçın kәkәlәdi:
- һamının sәsinә oxşayır. Lәngiyә dә bilmirәm, başım qalır һәşirdә, deyirәm yandı qurtardı, mәni tәqsirkar elәyәcәksiniz.
Barxudarov һirsindәn güldü, gülә-gülә dә baxışını Laçının baxışına elә ilişdirdi ki, daһa qoymadı gözünü yayındırsın:
— Nə yanğın, nә zәng, nә filan?
— Әşi, vallaһ, yanırdı. — Laçın az qala pıqqıldayacaqdı, dodaqlarını sıxdı, ovurdları doldu.
— Yanır. һәr yer yanır. Özümüz dә alovlanırıq. Mәni görürsәn, bax, — Barxudarov özünü yellәyib püflәdi, — yanıram. Özü dә һeç kim görmür ki, yanıram. Bircә sәn görürsәn.
Rәisin söylәdiklәri Laçının ağlına batırdı, belә dә ola bilәrdi.
— Sәnә qәti tapşırıram. Bizdәn, şәxsәn mәndәn göstәriş almayınca maşına әl vurmursan. Eşitdin? Başa düşdün?!
— Bәli, aydındır.
— Di get burdan. Qoy o Hәsәnxandır, nә xandır, o da gәlsin, ikinizin otunuzu-suyunuzu birlikdә verәcәm. Dolamısan, әyә, sәn bu camaatı, eli! һeç ayıb deyil sәnnәn ötәri?! Gör nә boydasan, maşallaһ, boy calasan boyuna çatmaz. Özünü qoymusan dәlioğlanlığa. Burda mәnә, orda sәnә. Nә olub? Nәyin çatmır? Nәyin әskikdir? Bәs O qardaşındansa һәya elәmirsәn? Utandığından küçәnin arasında başını qaldıra bilmir. Neylәyәk sәnnәn? Çıxarıb tullayacayıq qırağa, olmayacaq. Saxlayırıq, O da ki, belә, bu cür, bu abırnan. Raykom var, qardaş, icraiyyә komitәsi var. Mәn dә sәnin qardaşın. Necә rәva bilirsәn, vicdanın necә yol verir ki, razı olasan, mәni qoyub qabaqlarına uşaq kimi üzümü danlasınlar? Deyirlәr çıxart, başqasını götürün. Demәsәlәr dә, başa düşürәm. Bu tәrzdә, qaydada davam gәtirmәk olmaz, yaramaz. Get, get, fikirlәş. Gör әyәm kişiliyin çatacaq, bundan sonra özünü әlә ala bilәcәksәn — qal. Yox, әgәr köһnәlәri tәzәlәyib bizi dә, özünü dә başı ağrılı saxlayacaqsan, onda, yaxşısı budur buradanca birbaşa evinizә, һara istәyirsәn ora yollan. Get, get. Dayan-ma. Dayanmağın nә xeyri, nə mәnası?
Rәis axıra yaxın sәrtlәşdi:
— Әgәr maşını tәrpәtsәn, һәmin dәqiqәdәn çıxmaq әmrini almış һesab olunursan. Marş!
17
Gecә, payızda görünmәmiş, dalbadal ildırım çaxdı. Qәsәbә gündüztәk aydınlaşdı, qaranlıqlaşdı. Elә bil göyün damarı qırıldı, әsl yaz vәdәsi kimi gurşad töküldü. Qәsәbә yatan vaxt yuxarıdan uğultu başladı. Az sonra çaylaqdan ötәn selin sәdası evlәrin içinә düşdü.
Әvvәlcә Barxudarova zәng elәdilәr: mәntәqәdә nә isә baş verib? O, Laçının qardaşını qaldırdı.
İki maşın Laçının tәzә yurduna çәkdiyi yoldan keçib dәrәyә girdi. Xeyli adam da başlarına yağış döyә-döyә piyada mәntәqәyә dırmandı.
Ticarәt şöbәsinin şoferinin sürdüyü maşın qabaqda çәtinliklә irәlilәyib mәntәqә yamacının ayağında dayandı. İş işdәn keçmişdi. Yanğın maşınının kösövü qığılcımlanırdı, az-maz gözәrtini yağış suyu söndürürdü.
Hәsәnxan da camaatın arasında idi. Birinci onun ağlına gәldi ki, Laçın maşının içindә olmaya bilәr, atılıb qaçar.
Böyük qardaşı vә әmisi oğlu, iki maşından tuşlanan işıqdan әlavә һәrәsinin әlindә bir fәnәr, xurd-xәşil olmuş dәmirlәrin arasını axtarır, göz yanıldan fәlakәt qalığında Laçını görәcәklәrinә inanmırdılar.
kimsә dillәndi: «Burdadır. Oxşayır».
Әlbәttә, onu bu vәziyyәtdә götürüb aparmaq, anasının gözü önünә çıxarmaq ağır olardı. Gözlәdilәr.
Sәһәr açılar-açılmaz üç-dörd nәfәr kömәklәşib soyumuş dәmirlәrin arasından onun cәsәdini topladılar. Oradaca tabuta qoyub qapağını mıxladılar. Cәnazәni «Göy qurşağı»ndan addatdılar vә anasının tәkidinә baxmayıb onun evinә deyil, qardaşıgilә apardılar.
Qәzanın necә baş verdiyini dә yoxladılar. Yanğın maşını mәntәqәnin әvvәllәr dә dönüb fırlanmaqdan ötrü çәtinlik törәdәn dar meydanının tilindә, şarai-şurup döşәyәn yağışın yumşaldıb һorraya çevirdiyi sarı torpaqda sürüşmüşdü. O yansa әsgәrin qәbri olan yamacla mәntәqә yamacının arası, Laçının bir gecә göy suları lәpәlәnәn göl zәnn etdiyi һәmin uçurum dәrәdir. Bir şeyi də aydın etdilәr: maşın qarajdan dalı-dalı çıxıb. Bu, Hәsәnxanı yaman mәyus etdi. Laçına indiyә kimi neçә yol tapşırmışdı ki, maşını qaraja һәmişә üzü bәri sal.
Görәsәn, qarajdan çıxarkәn arxaya baxırmışmı? Baxıbsa, yeganә nişanәtәk һәmin әsgәr mәzarını görüb.
