Jak Derridanın «Yazı haqqında elmi» - Qrammatologiya
Çağdaş fransız fəlsəfəsinin ümumi mənzərəsində Jak Derrida şübhəsiz, çox görkəmli yer tutur.
Müxtəlif dillərə tərcümə edilmiş Derrida dünyanın müxtəlif ölkələrində fransız strukturalizminin liderlərindən biri kimi tanınmaqla bərabər (məsələn, amerikalı tədqiqatçı F.Ceymson Derridanı Klod Levi-Stross və Jak Lakanla bir sırada qoyur), bədii mətnin fəlsəfi problemləriylə ardıcıl məşğul olan bir filosof sayılır.
Ancaq bir mülahizəni bəri başdan nəzərə çarpdırmaq lazımdır ki, Derrida mahiyyət etibarı ilə strukturalistlərdən əsaslı şəkildə fərqlənir. Ən ümdəsi ona görə ki, öz strukturalist konsepsiyasının qeyri-fəlsəfi səciyyəyə malik olduğunu elan edən Lakan və Levi Strosdan fərqli olaraq Derridanın yaradıcılığında çağdaş fəlsəfi başlanğıc həmişə üstün olmuşdur.
Jak Derridanın nəzəri fəaliyyətinin özünəməxsusluğu elə onun fəlsəfəsinin adından bəllənir – qrammatologiya – bu, yazı mədəniyyəti haqqında elmdir; bu mənada Derrida özünün əsas vəzifəsi olaraq elə bir nəzəri baza yaratmağa can atır ki, burada ədəbiyyatla fəlsəfə arasındakı fərq aydın seçilsin.
Derrida yaradıcılığının «ikitirəliliyi» - bir tərəfdən fəlsəfi, digər tərəfdən ədəbi-nəzəri səciyyə daşıması avanqardçıların yığışdığı «Tel Quel» qrupunun bütün üzvlərinin, xüsusən də Filip Solerrsin dəstəyini qazanmışdır.
Müsahibələrinin birində F.Sollers məmnuniyyətlə qeyd edir ki, «Derridanın əsərləri çox uzun bir müddət ərzində yazının (mətnin) metafizik anlamını yerindən laxladıb, darmadağın etmişdir; bunun əhəmiyyəti ondadır ki, daha heç bir təfəkkür sahibi bu münasibətlə xüsusi rəy söyləmək risqinə gedə bilməzdi.»
Bizim bu yazını yazmaqdan məqsədimiz Derridanın nəzəri-ədəbi əsərləri ilə avanqardçıların praktikası arasındakı əlaqənin və bu ümumi prosesdə ümumən «yazı haqqında elmin» fəlsəfi və ədəbi xüsusiyyətləri barədə söz açmaqdır.
Derridanın fəaliyyətinin əsasında duran nəzəri müddəaların tənqidin təhlili süzgəcindən keçmək çətinliyi bizə belə gəlir ki, onun qələmindən çıxan əsərlərin bu və ya digər humanitar təfəkkür qoluna məxsusluğu baxımından kəskin klassifikasiyaya yatmasından irəli gəlir.
Məsələn, Derridanın nisbətən daha xalis fəlsəfi əsəri sayılan «Husserlin «Həndəsənin əsasları» əsərinə şərhlərində» (1962) gözgörəti linqvo-semiotik problematika qabarıqdır. «Yazı və fərq» (1967), «Fəlsəfə sahəsi», «Toxum səpimi» (1972) adlı topluluarda ən müxtəlif mövzularda məqalələri cəmlənib: dilçilik və fəlsəfədən tutmuş Arto teatrı və Fukonun psixatriyasının tarixi barədə yazdığı əsərlərə şərhlərə qədər. Derridanın ən parlaq əsəri heç şübhəsiz ki, linqvistika ilə fəlsəfənin sərhəddində duran «Qrammatologiyadır».
Derridanın yaradıcılığı üzrə apardığımız müşahidələr Sollersin belə bir fikrinə haqq qazandırır ki, avanqardçı mütəfəkkirlər üçün təkzib məqamı böyük rol oynayıb.
Derridanın «inkarı» o dərəcədə radikaldır ki, bu məqamda bütün mümkün konseptual ifadə üsulları bir kənara atılır və nəticədə xeyli paradoksal bir vəziyyət yaranır: Derridanın nəzəri fəaliyyəti konseptuallığın sıfır səfiyyəsindən irəli gəlir. Bu paradoksallıq özünü Derridanın öz yaradıcılığına münasibətində də göstərir.
Belə ki, onda intervyü götürənlərin birinin «sizin əsərlərinin labirintə» bənzəyir fikrinə belə cavab verir ki, şübhəsiz, bütün mətnlər özündən sonra gələn bütün digər mətnlər üçün sonsuz ön söz rolunu oynayır, bu sonsuz ön söz sonrakı mətnə güc kimi verilir.
Derridanın fəlsəfi cəhdlərinin məğzini «metafizikallıq» və Avropa mədəniyyətinin tənqidinin davamlı radikallaşması kimi səciyyələndirmək olar. Belə bir məqam Haydeggerin fundamental ontologiyasında əksini tapıb. Derrida mənbələrdən, Husserlin fenomenologiyasından başlayır və «Səs və fenomen» adlı əsərində qeyd edir ki, metafizikanın fenamenoloji tənqidi elə metafizikadan başqa bir şey ola bilməz, bu da təfəkkürün sensional təbiəti barədə postulatda və nəticə etibari ilə öz ifadəsini volyuntarist təzahürlərdə tapır.
Haydegger, məlumdur ki, təfəkkürün metafizikliyini onun insanı məişətdən ayıran diskursivliyində görürdü. Avropa fəlsəfəsi tarixində ilk dəfə Derrida tamam fərqli olan anlayışı nəzərdə tutur.
Derridanın fikrincə, Husserlin metafizikliyi indiki zamanın keçmiş və gələcək zamanlarla müqayisədə üstünlüyünü sübut etməkdədəir; Husserlin metafizikliyi bir də özündə yunan və və «müasir» metafizikanı cəmləyən mədəniyyətə aidliyi bərpa edən «sonra»nın hakimliyindədir. Haydegger Aristoteldən tutmuş Hegel və Berqsona qədər bütün fəlsəfi sistemlər üçün səciyyəvi olan zamanın «vulqar» şəkildə dərkini dəf etməyə cəhd göstərirdi, ancaq bu məqamda o, varlığı elə mövcudluq kimi təyin edərək onu dəf edirdi və bu «metafizik mövcudluqda» əsir tək qalırdı – məhz bu məqamda Husserllə Haydegger birləşirdi. Bu həmrəyliyin məğzi və mənası səsli yazının yazılı yazıdan üstünlüyünün təsdiqində ifadə olunurdu.
Derrida belə hesab edirdi ki, ideal obyektlərin qurulmasının Husserl tərəfindən təsviri mahiyyətcə ruhun tarixini doğurur, bu da səsin tarixi kimi anlaşılır və təfəkürün lal daxili nitqində təsbit olunur. Husserl «Həndəsənin
Jak Derrida
əsasları» əsərində ideal həndəsi obyektin qurulması imkanı üçün şərt olaraq elə həndəsi fiqur cızılmasını irəli sürürdü ki, fenemenoloji təhlillərdə onlar işarəni mövcudluğun əvəzi-reprezentaziyası kimi şərh edir. Bu da səslənən sözün, yaxud loqosun metafizika baxımından daha yüksək qiyməti üçün bəhanə verir. Belə bir məqam metaforalarla dolu, «varlığın səsi» və «sükutun dili» ilə danışan Haydeger ontologiyasında da ifadə olunub.
Avropa fəlsəfəsinin metafizikliyini dəf etmək, Derridanın fikrincə bu metafizikanın mənbələrinin axtarışına çıxmaqla mümkündür.
Bu məqsədlə fəlsəfənin qədim laylarına üz tutub onları söküb ayırmaq işinə qoşulan Derrida «Qrammatologiya» əsərini yazır.Kitabın tənqidi analiz bölməsində Derrida özünə qədər fenomenologiya və eqzistensializmin təcrübələri çərçivəsində sistemli araşdırmalar aparır. Onun bu cəhdindən doğan əsas nəticəni belə formulə etmək olar: XX əsrin ənənəvi Avropa mədəniyyəti antik dövrdən üzü bəri işlənib hazırlanmış dəyərlər sistemindən qopub ayrılmaq iqtidarında deyildir.
Derridanın məşhur ifadəsiylə desək, Sösür məktəbinin tarixində yeganə həqiqəti dilə gətirən R.Bartdan sonra Derrida linqvistikanı elə bir əsas hesab edir ki, onun üzərində bütün digər humanitar elmlərin binası ucalır. O, linqvistikaya əsaslanaraq ontologigiyanın və əsas etibarı ilə varlıq anlayışının əsasını təşkil edən söz-anlayışları analitik dekonstruksiyaya çəkməyi mümkün hesab edir.
Bu məqamda Derridanın yazılarında təhlil mədəniyyətinin nəzəri dayağı rolunu diskursun yazılı substansiyasının səs susbstansiyasına nisbətdə üstünlük təşkil edir. Derrida fəlsəfi və bəzi digər başqa tipə aid olan humanitar bilik sahələrinin tətbiqini onların dillərinin təhlili vasitəsi ilə, burada əksini tapan anlayışların dəqiq həllinin təsbiti və məhdudlaşdırılması yolu ilə aparır.
O, təkcə bu və ya digər fəlsəfi sistemin karkasını təşkil edən funksional anlayışları yox, həm də fəlsəfənin marginal sahələrini – fəlsəfi, bütövlükdə humanitar elmi dilin metaforalar sırasını da öyrənir. Belə ki, daha dərinlərə, mədəniyyətin daha dərin laylarına nüfuz edən Derrida bir çox fəlsəfi və elmi sistemlərdə öz kökləriylə Bibliya mətnlərinə və xarici aləmi işarələrdən hörülmüş məkana bərabər tutan orta əsrlər simvolizminə gedib çıxan metaforalara diqqəti cəlb edir: Qaliley təbiətdən riyazi dillə yazılmış bir KİTAB kimi danışırdı, Dekart «DÜNYA KİTABINI» oxumağa çağırırdı, Yum təbiəti KİTABA bənzədirdi, bizim dövrümüzdə isə Yaspers dünyadan «ÖZGƏSİNİN ƏLYAZMASI» kimi bəhs edirdi – bu isə universal oxuya qapı açmır və hər bir kəsdən yalnız və yalnız «fərdi mütaliə» tələb edirdi. Derridanın fikrincə, bu tipli metaforalar metafizik baxımdan səsli dilin gizli laylarında hifz olunmuşdur və canlı dildə bütün parlaqlığı ilə ifadə olunur.
Yazı problemi özünün fundamental əhəmiyyətini hətta ateist fəlsəfə çərçivəsində, ələlxüsus ateist eqzistensializmdə qoruyub saxlayıb, çünki həkk
Jean-Paul Sartre
edilən hər hansı yazı, ümumən mətn özünün transendentlə əlaqəsini ortaya qoyur – bu sonuncu isə mətndən kənarda yerləşən bir faktordur. Bu mətnin-bildirilənin bir adı da varlıqdır, demək teologiya da loqosentrizmin xüsusi bir halı olaraq meydana gəlir. Biz loqosentrizmlə metafizikanı eyniləşdiririk və buna transendent bildirənin əzəmətli, imperativ, sistemli və qüdrətli çağırışı kimi baxırıq. Demək, Derridanın fikrincə, loqosentrizm nəinki dini fəlsəfənin (teo-ligiya) əsasıdır, həm də varlıq haqqında ən ümumi təlimin (onto-logiya) formasından asılı olmayaraq hər hansı ictimai idealın və bütün Avropa eqzistensializminin əsasıdır.
Loqosentrizmin bu şəkildə «dekonstruksiyasından» metafizikaya məqsəd Haydegerlə başlayan hücumu başa çatdırmaq olmuşdur.
Derridanın əsərlərində loqosentrizmin dekonstruksiyasının digər istiqaməti Avropa etnosentrizmini yazı mədəniyyətinin reabilitasiyası yolu ilə dağıtmaqdır. Derridanın fikrincə, yazının canlı nitqə nisbətdə üstünlüyü Haydeggerin metafizikasının tənqidi platformasında dayanaraq elə Haydeggerin özünün işlətdiyi transendental anlayışdan imtina etməyə əsas verir – Haydeggerin bu anlayışı varlıqla mahiyyət arasındakı sərhəddi müəyyənləşdirir. Derrida Nitşenin fenomenalizmini qrammatologiyanın dilinə çevirir – DÜNYA DİNAMİK QÜVVƏLƏRİN OYUNUDUR.
Derrida yazır: «Transendent bildirilənin yoxluğunu (varlıq) oyun, yaxud oyunların sərhədsizliyi deyə adlandırmaq mümkündür, bu da onto-teleologiyanın yerindən laxladılması deməkdir.» Qrammatologiyada bu oyunun modeli dil formalarının oyunudur – bunun fəaliyyət mexanizmini öyrənmək üçün Derrida səsin və mənanın substansiyasını mötərizə xaricinə çıxarmağı təklif edir.Bu anlamda yazı «dünyanın oyun tarixinin səhnəsidir»; bu təsadüfdə dünya MƏTNLƏRİN MƏCMUSU KİMİ anlaşılan mədəniyyətdir. Əgər loqosentrizmin «dekonstruksiyasının» fəlsəfi aspektindən söz açsaq, o, antifəlsəfədən başqa bir adla adlana bilməz. Söhbət ədəbiyyat haqqında ənənəvi təsəvvürlərin dağıdılmasından gedirsə, bu dekonstruksiya loqosentrizm ideyalarının nəzəri-ədəbi sahədə fəlsəfi təkzibi şəklində açıq olaraq nəzərdən keçirilir, nəticədə ədəbiyyat haqqında hökm sürən təsəvvür «yarımcan» olur, süzülüb gedir. Avropa təfəkkürünün əsası sayılan loqosentrizm mətnlərin mövcudluq üsulunda həyatla, bu və ya digər dərəcədə aidliyi olan bir məna vahidi kimi kitablarda ifadə olunub. Ədəbiyyat üçün varlıqdan və varlığa aid olan həqiqət axtarışlarından kənaraçıxmalar ona bənzəyir ki, yazıçı öz fəaliyyəti ilə nə az, nə çox yalnız əlahəzrət YAZININ vasitəsi ilə artıq yazılmış mətnlərin köməkliyi ilə düşünməyə məhkum olunsun.
Yazıçının fəaliyyətinin obyekti mətndir – onun öyrənilməsi, ədəbi avanqardçıların lideri olan F.Solersin qeyd etdiyi kimi, başqa cür yox, yalnız yazı aktının özündə mümkündür. Bu isə ədəbiyyatın reprezentativ funksiyasının ləğvi deməkdir.Ədəbiyyat nəzəriyyəçiləri və tənqidçilər arasında işarə ilə əşya arasındakı əlaqəyə ikivahidli nisbət kimi baxmaq çox geniş yayılmışdır.
Hər halda Sartr özünün «Ədəbiyyat nədir» və «Kəlmələr» əsərlərində və «TelKelçilərin» opponenti sayılan Penqo da söz və əşyaların münasibətini məhz bu sxemlə izah etmişdir. Sart və Penqoya bu məsələ üstündə etiraz edən Soller izah edir ki, yazı təcrübəsinin əsasında «bildirilənin səviyyəsində düzüm qaydası» dayanır. Bu nə deməkdir? Söz əşyanı yox, əşya haqqındakı anlayışı bildirir.
Yalnız ünsiyyət dairəsində işlədilən təbii dildə «stol» sözü, deyək ki, konkret predmetə müncər edilir. Yazıçılıq təcrübəsində «stol» səs sırası «stol» ideyasını sözün Platonvari mənasında bildirir. Bildirənin nisbi azadlığı əşyanın empirik reallığından çıxış edərək, sözün içində yuvalanan «fantaziyanın» dışqarı çıxıb da fışqırmasına imkan yaradır, məhz bunun sayəsində əslində gerçəklikdə mövcud olmayan söz – anlayışlar dünyaya gəlir, doğulur. Bütün söz-anlayışlar bir yerdə, cəm formasında əsərin mənasını yaradır… Ancaq Derrida bunu demir, o, deyir ki, əsərdə məna bütövlüyü deyilən şey fiksiyadır…Allah-Sözün hakimiyyətini dağıdaraq Tanrıya inam yolunda duran Derrida faktiki olaraq ədəbiyyatda təcəssüm olunan istənilən ənənəvi dəyərlər sistemində ilahi başlanğıcı görür. Onun fikrincə «işarənin və ilahiliyin doğulduğu zaman və məkan eynidir».Gördüyünüz kimi, ədəbiyyatda getdikcə janr fərqləri arasındakı antoqonizm aradan qalxır.
Yazı prosesinin vasitəsi ilə reallaşan mətn çərçivəsində ədəbiyyatın nəzəriyyə və praktikası arasındakı əksliyni aradan qaldırılması elə janrlar arasındakı fərqlərin ləğv edilməsinə əsaslanır. F.Solerin «Poeziyanın tənqidi» əsərində qeyd edildiyi kimi, bəlkə müasir ədəbiyyatın ən parlaq simptomlarından biri odur ki, biz vaxtaşarı olaraq radikal şəkidə janr fərqlərinə etina etməyən yeni, unitar və qlobal YAZIYA tuş gəlirik; burada bütün janrlar öz yerini «kitab» adlandırıla bilən anlayışa verir – elə kitablara ki, onları oxumaq metodu hələ ki, müəyyən edilməmişdir. Bütün qeylü-qallar, amansız konflikt və qarşıdurmalar da məhz suyunu buradan içir, heç kəs heç kəsin daha «kitabını» oxumur yox, oxuya bilmir.
