Elnarə Akimova “Haramı”nın publisistik üslubda yazılan hissələrini tənqid edir

Tənqidçi Elnarə Akimova bu məqaləsi ilə yazıçı Şərif Ağayarın "Haramı" romanının ("Qanun" nəşr.) "Oxu zalı"nda keçirilən müzakirəsinə qoşulur.


Elnarə Akimova


“HARAMI” ROMANI: QƏHRƏMAN VƏ ZAMAN PROBLEMLƏRİ ÖNÜNDƏ

Ş. Ağayarın nəsrində müharibə insanının içindəki ağrını, daşıdığı həyat yükünü ifadə eləmək gücü var.

Çağdaş nəsrdə bu ağrı simvolikası Şərifin mətnlərində daha yaxşı əksini tapır. Şərif müharibənin odunun-alovunun, yandırıb kül etdiyi arzuların insan içində doğurduğu fəsadlarını, atdığı şırımlarını göstərir.

Vektorun oxunu “quşu uçan budaqlara” yox, o quşların daldalandığı, məskən saldıqları məkanların istiqamətinə tuşlayır.

“Haramı” romanına qədər Şərifin meydana qoyduğu hekayələri, “Kərpickəsən kişinin dastanı” povesti müharibənin o qatlarını çözməyə meylli idi ki, onlar öz emosional ahəngi və problematikası ilə müharibə insanının hisslərinin yanğısına və müəllifın iç ağrılarının təfsilatına söykənirdi.

“Haramı” romanı da eyni mövzunu, problematikanı, milli heysiyyat məsələlərini çözməyi təqib qılır.

Bu dəfə əsərin ideya planı bir qədər genişlənir, müəllif milli-mənəvi keyfiyyətləri, kişilik dəyərlərinin yaşarı göstəricilərini özündə ehtiva edən qaçaqlıq mövzusunu bədii sözün təcəssümünə çevirməklə müharibənin ədəbiyyatdakı obrazına yeni çalarlar artırır.

Milli nəsrimizdə bu mövzunun bir sıra sələfləri olduğu məlumdur: İ.Şıxlının “Dəli kür” “Ölən dünyam”, F.Kərimzadənin “Qarlı aşırım”, İ.Əfəndiyevin “Üçatılan”, S.Azərinin “Duman çəkilir” kimi nümunələrində patriarxal qanunlar funksionaldır, bu və ya digər şəkildə milli xarakterin özəlliklərindən rişələnirlər.

Son dövrün nəsr nümunələrinə dayaqlansaq, bizdə qaçaqlıq mövzusu, öz yaşam qanunları ilə seçilən milli obraz nəzərə çarpmır. Bu obrazın sələfləri də milli yaddaş daşıyıcıları kimi sanki tarixə dönmüş, öz funksionallıqlarını dondurmuşlar.

Ş.Ağayar bu mövzunu yenidən təsvir predmetinə çevirməklə həm də zamanı yeni sınaq qarşısına çıxarır: yeni cəmiyyətdə milli insanın mövqeyi necə görünür, o yenədəmi cəmiyyət üçün “artıq adam”dır, yoxsa ictimai və mədəni inkişaf onun yaşam tərzi, düşüncə hüdudu qarşısında güzəşt edir, onun ənənə və mühafizəkarlıq meyarlarının cəmiyyətdə dayanıqlılığına çaba göstərir.

Özü də bu mövzu o zaman təsvirə çəkilir ki, cəmiyyətdə xaos nizamı, disharmoniya harmoniyanı əvəz edir. O zaman nəsr də inersiya ilə milli yaddaşı silkələyərək onu ayıq-sayıq salmağa çalışır, milli psixologiyamıza yabançı elementlərin, ünsürlərin qovuşmasına etiraz edir.

İ.Şıxlının “Ölən dünyam” əsərində belə bir epizod var.”Troyka”nın sadiq qulu olan Fətullayev qolçomaqların kökünü kəsmək üçün bir dəstə hazırlayır və Qeybalı kişiyə tapşırır ki, kəndə gələn hər kəsi sorğu-sualsız gülləyə tutsunlar. Bu zaman Qeybalı kişi acı-acı gülümsünür və deyir:

“-Kim gələcək? Kənddə başıpapaqlı, vurub-tutan kişi qalıb ki, meydana çıxsın?

Söhbətin bu yerində Keçəl Xondulu qapını açıb içəri girdi.”

Ədəbiyyatımızda keçəl obrazının hansı neqativ məzmun ehtiva etdiyini nəzərə alsaq, müəllifin priyomundakı ironik çaların məğzini tutmaq çətin olmur.

Əgər bu zamanın kişisi, “Cahandar” ağası, vurub-tutanı Keçəl Xondulu idisə, deməli cılızlığın igidliyə meydan oxuduğu zəmanə gəlirdi.

Müəllifin həyəcanı da mənəvi cəngavərliyimizin yoxa çıxması, cılızlığın onu üstələməsi qorxusu ilə bağlı idi. Xalq öz keçmişindən bu günə hansı dəyərləri gətirib çıxarır, qürur doğuracaq hansı milli keyfiyyəti, kişilik heysiyyatını mühafizə edir?!..

“Haramı” romanı da milli yaddaşın məhz bu çalarlarına ayna tutur, əsərdəki hadisələr qaçaqlıq mövzusunun davamı kimi qələmə alınır. Faktura və problematika müasirlikdən, keçib gəldiyimiz çağdaş və hələ də diri qalan problemlərimizin aktuallığından nəşət edir.
Əsərdə həm də qloballaşan dünyamızın təbəddülatlarına, onun insan mənəviyyatını üstələməsinə dair fikirlər var.

“Keçmişdən imtina bir çox qiymətli dəyərlərin itirilməsi ilə müşayiət olunur və cəmiyyət sabahları bu dəyərlərə qurban vermək fikrində deyil. Fəqət belə səfsəfələrin fərqinə varmadan, sadəcə, bildiyin, anladığın kimi həyat sürmək insanların ilgisini çəkir və onların mənəvi dünyasında dərin izlər buraxır.”

Müəllif yeni dünya həqiqətlərinə, həyat tərzinə qarşı milli yaddaşın öz keyfiyyətlərini qoyur və bu məramla yadlaşma (yaddaşsızlaşma!) prosesinə müqavimət hissi aşılayır.

“Kişi təbiətən aqressivdir, daima liderlik, müvəffəqiyyət və hökmranlıq uğrunda mübarizə aparır. Kişi bu dünyada görmək istədiyini görür və götürür” (R.Censen).

Ş.Ağayar yeni sosial ieararxiyada kişini, kişilik dəyərlərini, maskulinist mövqeyi daha önə çıxardır. “Haramı” bu məramın daşıyıcısı olaraq hasilə gəlib.

Əsər qəhrəmanın ölümü səhnəsi ilə başlayır və elə ilk sətirlərdən, oxucunu narahatlıqda saxlayan həyəcanlı təsvir və təhkiyə ilə nəql olunur. Əsərin içərilərinə doğru irəlilədikcə süjetin inkişaf dinamizmi daha da artır.

Səməndərin Haramı düzündə özü üçün müəyyənləşdirdiyi qanunlar, ailəsindəki gərginlik, çevrəsi ilə ziddiyyətli münasibətləri, müxtəlif kolliziyaların, situasiyaların təsviri əsəri mühüm sosial, əxlaqi-mənəvi məzmunla dolğunlaşdırır.

Romanın bədii konfliktinin bütün şaxələri Səməndər sürəti ilə əlaqəlidir. İ.Şıxlının “Dəli Kür” əsərində qəhrəmanın-Cahandar ağanın həyat yolu romanda bədii obraz səciyyəsi alan Dəli Kürlə müqayisədə verilir, Kürün axarına mane olan baryerlər Cahandar ağanın həyat yolundakı maneələrlə müvazi mənalandırılırdı. Ş.Ağayarın romanında isə qəhrəmanın həyat yoluna müvafiq məkan Haramı düzü olur.

“Adam yaxşı atın üstündə olanda elə bil üzür Haramıda, balıq kimi hər tərəfə gedə bilir. Bəlkə, elə bəlli bir yolu-ərkanı, maneəsi, dalanı yoxdu deyin gözlənilməz hərəkətləri çox olur Haramının, göz qırpımında məcrası dəyişir, biri-birinə qarışır, idarə olunmaz, müdaxilə edilməz şəkil alır”.

Haramını səciyyələndirən bu sözlər həm də romanın əsas obrazı Səməndərin öz xarakterinə -ondakı şəxsiyyətin azadlığını və ruhun intəhasızlığını ifadə eləmək baxımından uyğun gəlir.

“Haramı”da təsvir olunan mühitin ictimai-sosial mənzərəsi necədir? Xalq Qarabağ faciəsi ilə üzləşmiş, öz dədə-baba yurdundan perik düşüb müxtəlif məkanlarda sığınacaq tapmışlar.

Belə ağır vaxtlarda qaçqınlıq zillətinin girdabında boğulan Rüstəmin ailəsinə Səməndərin yatağına köçüb orda çobanlıq etməsi təklifi vəziyyətdən ən yaxşı çıxış yolu olur. Onların hər ikisi Qarabağ qaçqınıdır, amma Səməndər həm də qaçaqdır, sözünü deyə bilən, bütün qaçaqlar kimi mərdlik qanunları ilə yaşayan insandır. Roman boyu biz bu obrazın xarakterinə bələd olur, müxtəlif situasiyalarda açılan tipik əlamətlərini görə bilirik. Əsərdəki hadisələr üç mətndə ehtiva olunur.

Rüstəmin (əsərdəki hadisələr onun dili ilə nəql olunur) Səməndərin ölümündən sonra fermadan şəhərə gəlib yaşadığı dövr - indiki zaman - ki, hadisələr məhz bu rakursdan
müstəviyə gətirilir; müəllifin söylədiyi on iki hekayət əsasında Səməndərin tərcümeyi-halının, xarakterinin açılmasına yardımçı olan səhnələri sərgiləyən məqamlar - keçmiş zaman - ki, yalnız Səməndərin ömür tarixçəsi, onun müharibəyə qədər, Haramı düzündə məskunlaşanadək keçdiyi yol nəql olunur və əsas vaqeələrin cərəyan etdiyi, Rüstəmlə Səməndərin ortaq zamanı və məkanı bölüşmələrini görükdürən məkan - Haramı düzündə cərəyan edən vaqeələrin zamanı. Bütün vaqeələr indiki zaman qatında nəql olunsa da, əslində mətnlərdə sərgilənən hadisələr oxucunu virtual olaraq öz zamanına aparır. Maraqlısı da elə budur, öz zamanına dönən insan Səməndərin düzənlədiyi həyatdan nəyi əxz edir? Hansı təkrarsız milli çaları ki, onu bu mövzuda daha bitkin yaradılan Cahandar ağadan fərqləndirsin?!

Əsərdə Səməndər qaçaqlığın-kişiliyin, bəyliyin son nümayəndəsi kimi mənalanır. Müəllifin onunla bağlı danışdığı on iki hekayət (on iki boy!), eləcə də günün sosial-mənəvi təzadlarını sərgiləyən məqamlar –yeddi gündəlik sanki bununla igidliyin sona vardığını işarə edir: ”İgidliyə bir qoz”.

Bu da İ.Şıxlı rakursumu, yoxsa daha fəci reallıq? Var olan, hələ sıradan çıxmayan milli cahangirliyimiz bu zamanda belə özünə güclü arxa tapmır. Amma tərəddüd doğurur: yaxşı, günbəgün dəyişən və milli keyfiyyətlərindən uzaqlaşan cəmiyyətin bu günə ötürəsi dəyəri, zəmanə qəhrəmanı beləmi olmalıdır?

Şərif yeni dünya düzəninə qarşı qoyduğu qaçaq obrazını bitkin yaratsa da, bəzi cəhətlərini sanki köhnə dövrün, mövzunun sələfi olan əsərlərin qəhrəmanlarından proyeksiyalayır.

Cahandar ağanın qadına münasibətdə yol verdiyi xətanı Şərifin qəhrəmanı yenidən təkrarlayır. Belə bir təkrar müəllifə niyə lazim olur? Qaçaqlığın atributu kimi, yoxsa qəhrəmanın ölümünü hazırlayan səbəb kimi? Bir qədər də bunlar çaşdırır bizi-milli insan beləmi olmalıdır-gözü tutduğu qadını arvadının üstünə gətirməli, oğurluqla məşğul olmalı, anasını söyməli, heç nəyin ağına-bozuna baxmadan qarşısındakına qolunun gücünü göstərməli, hərbə-zorba gəlməlidir -Şərif sanki zamanları qarışdırır, yəni zamanlar əsərdə onsuz da qarışıqdır, söhbət qəhrəmanın zamanından gedir.

Səməndərin faciəsini şərtləndirən amil onun xarakterinin öz mühitində olmamasıdır. Onun yaşam tərzi yalnız kənar dünya üçün yox, elə ətrafi, çevrəsi, doğma ailəsi üçün də qəbul edilmir. Səbəbini müəllif özü deyir: “Səməndər vaxtından çox-çox gec gəlib dünyaya.”

Əsərdə “iki Səməndər” surəti var. Qaçaq Səməndər - harada yaşamasından asılı olmayaraq öz kişilik qanunlarına sadiqdir, atını dördnala çapıb istədiyini yeridir-gözü tutduğu qadınları evinə gətirir, oğlu Şiruyəni yanan alovun içinə göndərəcək qədər sərt davranır. Amma bu mənin içində bir özgə “mən” də var. Eşitdiyi sazın səsindən gözündən yaş damcıları süzülən - “O saza qulaq asa-asa ağlayırdı. ...O, hər dəfə kirpiklərini çalanda üzüm giləsi boyda yaş yanağına dəymədən birbaş enli sinəsinin üstünə tökülürdü. Bir anlıq Səməndərin ürək döyüntüsünün əynindəki köynəyi qaldırıb-endirdiyini hiss etdim. Onun bütün kor-kobud görkəminin içində heyrətamiz dərəcədə incə cizgilər gördüm birdən-birə”, uşaqlarına qoşulub qabaqlarında oynayan saf, kövrək, uşaq təbiətli Səməndər var.

Səməndərin içindəki ikinci “mən”, ikinci Səməndər onun ətrafında heç kəsə, hətta ailəsinə-həyat yoldaşı Xalidəyə, oğlu Şiruyəyə, yaxını Eyvaza məlum olmadığı halda Rüstəm bu ayrıntını tuta bilir, ondakı gizlini duyur. Həm də hiss edir ki, bütün azmanlığına və azadlığına rəgmən o, həddən artıq tək və tənhadır. Səməndər tənhadır və müəllif onun tənhalığını da, xarakterindəki qabalığı və sərtliyi də yurdundan ayrı düşməsi ilə mənalandırır:

”Səməndərin üstündən kotan kimi keçib gedən və getdikcə daha çox çirkinliklərə, əclaflıqlara bulaşan zaman ona əzab verirdi. Laçında bu ziddiyyətləri Haramıdakı qədər çətin yaşamazdı Səməndər. Dağların sərtliyi onun təbiəti ilə ilahi bir harmoniya yaradar, içinə rahatlıq gətirərdi. Bəlkə, elə buna görə hər dəfə ürəyi yuxalanda üzünü Kirs dağına çevirirdi.”

Səməndərin içindəki tufanın, xarakterindəki ipə-sapa yatmamaq ədasının səbəbi budurmu? Həyat yoldaşı Xalidənin də dediyi kimi müharibədir, onun doğma yurdundan ayrı düşməsidirmi?

“Allah erməninin belini qırsın, nə oldusa bu qaçqınlıqda oldu. Hərə dağıldı bir tərəfə... Öz rayonumuzda olanda ərim də belə hərəkətlər eləmirdi”.

Yoxsa uşaqlıqdan düşdüyü mühitin pozucu təsiridir? Təbii ki, yurdundan, böyüdüyü el-obadan uzaq düşməsi, Haramı düzündə məskən salması onun taleyinə də, ovqatına da təsirsiz qalmır.

Müharibənin Səməndərin içində boy verən acısı əsərin bir neçə epizodunda xəsis
lövhələrlə sərgilənir. Kiçik oğlunun adını Laçın qoyur, dinlədiyi sazın səsindən kövrəlib ağlayır, üzünü dağlara tutub hansısa səhv əməlindən peşmanladığını dilə gətirir. Amma bununla belə yurd yerindən ayrı düşmək acısını Səməndərin xarakterinin əsas amili kimi götürmək düzgün deyil.

Əvvəla Qarabağla bağlı məqamlar bu əsərdə fon səciyyəsi daşıyır. Digər tərəfdən, Səməndərin tərcümeyi-halı ilə bağlı təsvir olunan on iki hekayət bəlli edir ki, bu onun xarakteridir, harada yaşamasından, istər ucqar dağ yeri olsun, istərsə də şəhərin ən geniş prospekti –Səməndərin mahiyyətcə dəyişəcəyi mümkünsüz və ağlasığmaz bir şeydir. Hər yerdə o eyni qayğılarla üzləşəcək, ətrafi üçün böyük bir təhlükə mənbəyi olacaq, çeşidli kolliziyalarla rastlaşacaqdı. Çünki problem zamanda idi, Səməndər bütün ruhu, yaşam tərzi, kişilik ədası, hədsiz azad fikir və əməl sahibi olmasıyla ondan bir pillə yuxarıda dayanırdı. Zaman isə “altıncı mərtəbə”də olanları başa düşmür, onunla müxalif davranır.

“Qədimliyinə rəgmən zəmanədən baş çıxarmağı bacaran insan idi Səməndər. Sadəcə, zamanla uyuşa bilmirdi. Zamanla uyuşmazlıq isə böyük komediyalar və ya dəhşətli faciələr yaradır. Səməndər faciələrlə yaşayan birisi idi”.

Ş.Ağayar zamana müxalif davranan obrazlar sırasında komediya qəhrəmanının iç dünyadüyumuna, onun mühakimə və tutumlarına (əsərdəki Rəcəb İvedik nüansı!) köklənsə də, faciə qəhrəmanının obrazını yaradır.

Səməndərin ölümü əsərdə seçilən xarakterin labüd sonluğu kimi təqdim olunur. Hətta sona qədər açıq qalan “qatilin kimliyi” məsələsi də məntiqi sonuc kimi mənalanır: Nə fərqi var kimin əliylə törədilib bu qətl. Həyat yoldaşı Xalidənin, ya başqa birinin? Səməndər kimi insanların ölümünə fətva verən zaman deyilmi?! Seçilmişlərə qarşı daim amansız davranan zaman... Bu məqam həm də əsərdəki bədbin fəlsəfəni ehtiva edir: Səməndər kimi insanlara bəşəriyyətdə daha yer yoxdur, əgər insanlıq və mənəviyyat deqradasiyaya uğrayıbsa, onda Səməndər kimi insanların fəci sonunu, sonluğunu həyat özü labüdləşdirir.

“Haramı”dakı əsas ideya da budur: cəmiyyət və insanlar mənəvi tənəzzül keçirir, müharibə xalqın iradəsini sıxışdırır, bütün bu kataklizmlər içərisində özgürlüyü, sabit yaşayış tərzi, milli xarakteri ilə seçilən insanlar öz məzmunu və mahiyyəti etibarilə təkliyə və anlaşılmazlığa urcah olurlar. “Haramı” kişilik dəyərləri ilə “son magikan” olan belə insanlardan birinin-Səməndərin qurduğu patriarxal dünyanı və onun necə puç olmasını, fənaya uğramasını göstərir. Əsərin uğuru da məhz milli yaddaşla bağlı məqamları əsərə gətirmək, bu məqamları müxtəlif situasiyalar zəminində açmağa müvəffəq olmasıdır.

Romanda Səməndər obrazı bitkin yaradılıb. Hər kiçik detal, hər epizod onun xarakterindəki müəyyən bir cizgini açmağa yardımçı olur. Qəhrəmanın həm zahirən təsvir olunan portreti, həm daxili keyfiyyətləri əsərdə real, canlı boyalarla inikasını tapıb. Romanın əvvəlində müəllif qeyd edir: “əsərdə əsas hadisələr bədii, gündəlik isə publisistik üslubda qələmə alınıb”. Burada ikinci qat-yəni, əsərin publisistik üslubda yazılan hissəsi-gündəliklər əsas hadisələrin əleyhinə işləyir, yəni, o ideyanı, konsepsiyanı ki, müəllif əsas süjet xəttində qoyur və onu mənalandırmağa çalışır, gündəliklər sanki bu düzəni dağıdır.

Ona görə yox ki, iki ayrı üslublar bu koloritə təsir edir, yox, sadəcə gündəliklər əsərin bədii qatının gizlinlərini, sıxdığı ruhsal enerjini parçalamaqla hadisələrin sirayətedici həzzini azaldır, oxucu üçün düşünməyə imkan, təsirlənməyə duyğu yeri qoymur. Belə ki, realist üslubla postmodernizmin qovuşuğu kimi ərsəyə gələn romanın diaxron xətti təsirini göstərir, müəllif ciddi planda qoyduğu nəsnələri əsərdə həm də postmodern kinayə obyektinə çevirir (məsələn, “İgidliyə bir qoz” dediyi, Koroğlunu cinayət məcəlləsinin maddələri ilə haqqın divanına çəkdiyi məqamlar). Eləcə də tez-tez Səməndərlə bağlı “elə adamlar üçün bu zəmanədə yaşamaq çox çətin olur” qəbildən ifadələr işlədib əsərdəki mətləbi çılpaqlaşdırmaq bədii siqlətə xələl vurur. Əsərdə yer alan informasiyanı oxucuya əsər yox, müəllif çatdırmağa çalışır. Romanda qəhrəman və zaman problemini situasiyalar bəlirtirsə, əlavə ritorikaya ehtiyac olmamalıdır.

“Haramı” romanında dastan strukturu var, bir çox nəsnələrin etnoqrafik cizgiləri məharətlə açılır: Haramı düzünün yaranma tarixindən tutmuş qaçaqlıq həyatının özəlliyi, çoban həyatı və bir sıra başqa məsələlər haqqında ətraflı məlumat verilir. Əsərin təhkiyəsi də bu məqamlarda sanki dastan poetikasına köklənir, bir-birini əvəz edən rəvayətlər, hekayətlər axıcı və rəvanlığı ilə romanı oxunaqlı edir.

Ş.Ağayar işarələrlə işləməyi bacarır. Bu əsərdə də adların əksəriyyəti rəmzi xarakter daşıyır. Səməndərin ən yaxın silahdaşının Eyvaz olması bizə Koroğlunun ən yaxın adamını yada salır. Səməndərin oğlu Şiruyə İran şahı Xosrovun oğlu ilə həm xarakterlərindəki oxşarlıq, həm də atasının evə gətirdiyi qadına özünün də laqeyd olmaması baxımından səsləşirlər.

Və Herakl. Əsərin digər əsas qəhrəmanı Rüstəm unutduğu mail parolunun gizli şifrəsini açmaq üçün bir sıra adları, rəmzləri sınaqdan çıxararkən yalnız bu ad kara gəlir. Bu ki elə öz qadınının əli ilə öldürülən mifik qəhrəmanın adıdır?! Təsadüfidirmi?

Yox, amma işarə heyrətləndirmir. Nədən ki, yazıçı bu məqama çatana qədər tarixdə qadınlarının əli ilə ödürülən bir sira adlar təqdim (tədqiq) edib tapıntının sətiraltı mənasını bəsitləşdirir.

Əvəzində Səməndərin atı Qəmər öz adı ilə daha çox eyhamlara işarə edir. Məsələn, bəlkə elə bu Cahandarın ölən Qəmərinin yeni doğuluşudur -ki, yeni cahangirini tərkinə alıb çağdaş zamanı və məkanı dolandırmaqla sələfinin missiyasını qaldığı yerdən davam etdirir?!

Ş.Ağayarın “Haramı” romanı haqqında danışmağa rəvac verən əsərdir və sözsüz ki, çağdaş nəsrin uğurlu nümunələrindən biri kimi ciddi münasibətin predmeti olacaqdır.